مقاله تحلیل دیدگاه آیت الله معرفت از فترت وحی قرآن

بخشی از مقاله

چکیده

فترت وحی قرآن به معنای انقطاع جبرئیل از پیامبر اسلام است که به عنوان یکی از مباحث علوم قرآنی و تفسیری مورد توجه عالمان مسلمان قرار گرفته است. در این خصوص، دو دیدگاه در میان علمای علوم قرآنی وجود دارد. گروهی به فترت سه ساله و گروهی به انقطاع چند روزه وحی قرآن معتقدند. آیت الله معرفت جزء عالمان دسته نخست است که به فترت سه ساله وحی معتقد است. این مسأله، انگیزه تحقیق حاضر شد تا به روش توصیفی تحلیلی به بررسی دیدگاه آیت الله معرفت در این زمینه بپردازد. تحقیق نشان داد که دیدگاه آیت الله معرفت بر پایه نقل روایت احمد بن حنبل از شعبی و همینطور روایات مربوط به سه سال دعوت پنهانی استوار است. روایت شعبی ضعیف و غیر مستند یافت شد؛ در نتیجه دیدگاه آیت الله معرفت تأیید نشد. همچنین روشن شد که آیت الله معرفت میان دو مسأله فترت وحی و دعوت پنهانی همسان انگاری کرده است که مستندات تاریخی، روایی و قرآنی برای پذیرش این قول وجود ندارد. قول به انقطاع چند روزه وحی که بین سه تا چهل روز گفته اند، با مستندات تاریخی و روایی بخصوص با روایات ائمه علیهم السلام سازگار و قابل قبول یافت شد.
1.    بیان مسأله

گزارش های تاریخی حاکی از این است که آیات قرآن کریم به صورت تدریجی بر پیامبر اسلام نازل شد. مورخان در گزارش فرایند نزول، از مقطعی سخن به میان آورده اند که جریان ادامه دار نزول قرآن و وحی بر پیامبر، به طور موقّت قطع می شود و پس از مدّتی دوباره ادامه می یابد. البته در متون دینی، دو معنای دیگر برای اصطلاح فترت یافت می شود: یکی فترت رسل که به فاصله ی زمانی میان دو پیامبر اطلاق شده،3و دیگری فترت ائمّه که منظور عدم ظهور امام در میان مردم است؛4 لکن دو معنای اصطلاحی اخیر مورد توجّه این مقاله نبوده و آنچه مورد نظر است فترت وحی قرآن می باشد که بر آن است تا معنای فترت را در نگاه آیت الله معرفت بررسی کند. دیدگاه های اندیشمندان مسلمان در باره فترت وحی قرآن به دو قول رایج تقسیم می شود:

.1-1 فترت سه ساله: گروهی از دوره فترت سه ساله وحی سخن به میان آورده اند. از نظر این گروه از روزهای آغازین بعثت؛ برای مدت سه سال، ارتباط جبرئیل با پیامبر قطع شد و دوباره فرایند نزول تداوم یافت.

.2-1 انقطاع چند روزه: گروه دوم به دوره انقطاع چند روزه وحی معتقدند و بر این باورند که جبرییل برای چند روزی بر پیامبر نازل نشد و پس از گذشت چند روز، دوباره فرایند نزول خود را تداوم بخشید.

آیت الله معرفت - درگذشته - 1386 جزء دسته اول از عالمان علوم قرآنی است که به فترت سه ساله وحی معتقد است و برای دیدگاه خود مستنداتی ارائه کرده که به روش توصیفی تحلیلی، بررسی خواهد شد گفتنی است.

2.    معنای فترت

فترت و فتور، بر آرامشپس از شدّت و سختی، - ابن منظور1414ج5ص - 43 وسکون بعد از شدّت دلالت دارد. - فراهیدی1410ج8ص115؛ابن فارس1418ص - 834 از این رو راغب می گوید: آنجا که خداوند می فرماید:

أَهْلَیاالْکِتابِقَدْجاءَکُمْرَسیُبَیِّنُولُنالَکُمْعفَتْرَهٍلیمِنَالرُّسُلِ، - مائده: - 19 منظور دوره بعد از حضرت عیسی تا زمان بعثت پیامبر اکرم است که ارسال رسول قطع شده بود؛ - راغب 1412ص - 622 چرا که فترت رسل یعنی فاصله میان دو پیامبر و انقطاع ما بین پیامبران؛ - جوهری 1368ج2ص - 777 به این دلیل که اصل در معنای فترت، انقطاع از آن چیزی است که در عمل برقرار بوده است. و فترت وحی به معنای به تأخیر افتادن چند مدّتی است؛ که هدف آن است تا از یک سو بیم و ترس ایشان از بین برود و از سوی دیگر در ایشان اشتیاق به اعاده و بازگشت جبرئیل حاصل شود. - ابن حجر1379ج1ص - 27 بنابراین معناهای سستی، سکون، ضعف، انقطاع و فاصله افتادن در مفهوم فترت نهفته است و به دلیل همین ساحت معنایی است که در اصطلاح علمای علوم قرآنی، به فاصله افتادن غیر متعارف میان نزول قبلی و بعدیجبرئیل بر پیامبر اسلام و انقطاع موقّت نزول قرآن، فترت وحی اطلاق می شود.

.3 دیدگاه آیت الله معرفت در خصوص فترت سه ساله

این قول در میان عالمان علوم قرآنی شهرت یافته که دوره ی فترت وحی، سه سال است. قدیمی ترین متنی که در این زمینه در دست داریم به شعبی - درگذشته103ق - نسبت داده شده است. از قول امام احمد - درگذشته241ق - از طریق داود بن ابی هند از شعبی روایت شدهکه گفت: فرمان نبوّت در چهل سالگی بر حضرت رسول نازل شد. پس سه سال اسرافیل بر آن حضرت گماشته شده بود و کلمه و اشیاء را به وی تعلیم می کرد؛ ولیدر این مدّت، قرآنی بر او نازل نشد. چون سه سال گذشت خداوند جبرئیل را قرین نبوّت آن حضرت ساخت، پس قرآن در بیست سال بر او نازل گشت. - ابن حجر1379ج1ص - 27 این گفتار شعبی، دو مسأله ملازمت سه ساله اسرافیل با پیامبر و سه سال فترت وحی را در تاریخ علوم قرآنی وارد کرده است.

آیت الله معرفت - درگذشته1427ق - قول شعبی و برخی روایات همسو با این قول را به عنوان مستندی قطعی در مسأله نزول قرآن می پذیرد و دیدگاه خود در باره فترت وحی را بر پایه همین روایت استوار می کند که در سه زمینه قابل بررسی است:

.1-3 فترت سه ساله: آیت الله معرفت در هنگام بحث پیرامون آغاز نزول وحی، عنوانی با نام "فترت ثلاث سنوات" می گشاید که نشان می دهد این امر را به عنوان مسأله ای قطعی و واقع شده، پذیرفته است. ایشان در تبیین مسأله در یک رویکرد تداخل انگارانه و گویا هم زمان انگارانه میان فترت وحی و دعوت پنهانی، هر دو مسأله را یکسان انگاری کرده و تأکید می کند که قرآن پس از یک فترت سه ساله نازل شد که پیامبر در این مدت امر بعثت را پنهان می کرد و مخفیانه دعوت به اسلام می نمود - معرفت1416ج1ص. - 110 ایشان در آغاز بحث می نویسد: باید بپذیریم که بر اساس روایت اهل بیت و سایر اقوال، بعثت پیامبر در ماه رجب واقع شده لکن قرآن به عنوان کتاب آسمانی و دستور الهی پس از فترت سه ساله نازل شد. پیامبر در خلال این سه سال امر نبوت را از مردم پنهان می کرد و در نهان به سوی خدا دعوت می کرد. - حجر: - 95 ایشان قول خود را به روایت علی بن ابراهیم قمی مستند می کند که گفته است: هنگامی که سه سال از شروع بعثت گذشت خداوند آیهتُؤْمَرُبِماأَعْرِضْوَالْمُشْرِکِینعَنِإِنّفَیْناکَالْمُسْتَهْزِئِینَ - حجر: - 95 ، را نازل کرد. ایشان همچنین قول خود را به نقل هایی از یعقوبی و محمد بن اسحاق مستند می کند که از سه سال دعوت پنهانی.