بخشی از مقاله
چکیده:
تاریخچه پل ارتباطی گذشته با آینده است. نوآوری بدون دانستن تاریخ خود غیر ممکن است. نوآوری مستقل از تاریخ با حال ناسازگار خواهد شد. بنابراین، در معماری، ارزیابی "سنت" با دیدگاه های نوآورانه در ساخت یک همبستگی قابل اعتماد بین گذشته و آینده است، استنتاج کردن و انتقال آنها را به معماری مدرن با استفاده از آخرین فن آوری های موجود قابل توجه و مهم است. ورود تکنولوژی به یک جامعه، چالش ها و گثرت گرایی هایی را زمینه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اجتماعی مطرح می کند و هم اکنون تکنولوژی با کمرنگ کردن مرزهای فیزیکی و نزدیکی انسان ها به یکدیگر، باعث ایجاد یک هویت جهانی با اشتراکات فرهنگی شده است. بنابراین بخاطر اهمیت این موضوع، هدف این مقاله تحلیل و بررسی تکوین و تحول خاک در سیستم های معماری مدرن و سنتی است.
مقدمه:
تاثیر مواد و مصالح و نیز شیوه ی بکارگیری آن ها نقش تعیین کننده ای در تعریف فرم و فضای معماری دارند، چنان که می توان گفت در شکل گیری مکان، فرم ها بوسیله مواد و مصالح نقش خود را ایفا می کنند [1]. سابقا تا زمانی که تکنیک مدرن همه چیز را ممکن نساخته بود این مصالح و مواد بودند که فرم را مشخص می کردند و به فضای معماری شکل می دادند. در همین زمینه " آگوست پره" چنین گفته است: با جلال و شکوه راستی است که بنا زیبایی را بدست می آورد.
در این جا منظور وی از راستی و صداقت تعریف فرم بر پایه مواد و مصالح و استفاده مناسب از آن ها در امر ساخت و ساز است. هر ماده در بردارنده ی توان بالقوه ی ساختاری خاص خود است و از نظر فرم پذیری خواص ویژه ای دارد. این بدان معنی است که هر ماده ای فرم خاص خود را می طلبد و برخی فرم های حجمی و فضایی خاص را مطرح می سازد و بدین ترتیب صورت فضای معماری را تحت تاثیر قرار می دهد [2]. بطور مثال می توان گفت معماری خاک اصیل ترین و کهن ترین صورت معماری ایران زمین است.
هنری سرچشمه از نبوغ و فن آوری های بومی که همچون سازه های طبیعی از لانه پرندگان گرفته تا کندوی زنبور عسل، حباب صابون، گوش ماهی های دریایی و غارهای زاده از مواد آتشفشانی به حد اعلای اصول پایدار طبیعت یعنی ایجاد حداکثر فضای سازه با حداقل مصالح وفادار بوده است .[3] به جرأت می توان گفت معماری خاک ایران چند قرن از معماری مشابه در دیگر خطه های جهان پیشروتر بوده است [4].
اولین دلیل آن است که این معماری بر پایه ی هماهنگی با محیط زیست و نیروی جاذبه و شناخت مقاومت فشاری سازه های پوسته ای، بنا شده است و دلیل دیگر آنکه اکثر فرهنگ های جهان این معماری را برای سرپناه و سازه های مفید بکار گرفته اند و اغلب برونگراست [5]. شصت و پنج هزار روستا و شهرهای کوچک و بزرگ ایران که اغلب فقط با خاک و یا مخلوطی از خاک با دیگر مصالح بنا شده اند گویای نمودی ژرف از یکتایی ارکان خاک، آب، باد و آتش هستند .
[6] فناوری های طاق و گنبد و ایوان که بدون استفاده از چوب و بیش از یک و نیم میلیون واحد آن در ایران بنا شده ، دیوار یخچال هایی که معنا و ارزش ابدی آفتاب و سایه را تفسیر می کند .[3] از زمانی نه چندان دور تاکنون انسان به حمل و نقل و ساخت صنعتی این مواد نیز پرداخته است. پس از این تحولات، معماری صاحب سبک ها و روش های ساخت خاص خود شد [7]. در طی قرون و در اقلیم های مختلف توانسته جایگزین خشت خام شود. همچنین روش های استفاده از معماری با خاک هیچ وابستگی ای به طبقه ی خاصی از اجتماع نداشته و ندارد و همه ی انسان ها در معماری از این ماده به عنوان مصالح اولیه بهره می جویند .
[4] این گونه است که بسیاری از خانه های شهری و روستایی قدیم و جدید خانه هایی گلی هستند. همین امر باعث به وجود آمدن مهارتی در ساخت و ساز شد که عالمانه و در عین حال عامیانه بود. به کارگیری معماری خاک به روش سنتی در کشورهای غیر صنعتی جهان سوم به وفور دیده می شود؛ چرا که فقر انتخاب دیگری باقی نمی گذارد [8]. با توسعه اقتصادی و انقلاب صنعتی، کشورها به خاطر توسعه صنایع به ناچار به رویکردهای نوین کشیده شدند و همین باعث جهش و نقطه سقلی در معماری نوین شد.
سنت های تاریخی و مردمی معماری با خاک
ریشه ی سنت های مردمی معماری با خاک به مبدأ ساخت شهرهای بشری باز می گردد. اولین اجتماعات شهری در حدود ده هزار سال پیش در بین النهرین و با خشت خام ساخته شد. دیرینگی شهر خاکی معروف بابل و برج معروفش که مرکز آن محسوب می شود به بیست و هفت قرن پیش می رسد .[9] از آن زمان به بعد این مهارت ساخت در بیشتر شهرهای دنیا رواج یافت و از این روست که امروزه حداقل یک سوم مردم این عصر در ساختمان های گلی زندگی می کنند. و این فنون توانسته اند مزیت ها، قابلیت های بالقوه ی تطبیق با شرایط جغرافیایی، فرهنگی و موقعیت های گوناگون را به اثبات برسانند. نمونه های بسیاری از معماری های گوناگون با خاک در تمامی قاره ها به چشم می خورد و باقی مانده های باستان شناختی و تاریخی از شهرها و روستاهای بی شماری وجود دارد که روز به روز این میراث چند ساله ی سنت ها در آنها ابدی و ماندگار می شود [10].
روش های ساخت با خاک
تمدن های گوناگون - در ساخت شهرهای خود از خشت خام، فراوان بهره می جستند در سراسر دنیا از بعضی از آنها فقط بقایایی باستان شناختی به جا مانده است. از ژریشو که بی شک اولین شهر تاریخ به شمار می رود و در حدود ده هزار سال پیش ساخته شده است گرفته تا کتل هیوک ترکیه و کشورهای دیگر می بینیم که بر این بنیان های باستانی، شهرهای جدید شکوفا شده است و ساخت ساز با خاک همچنان در آنها ادامه دارد. لوگدونوم یک شهر باستانی در فرانسه است که اکنون تبدیل به شهر لیون سومین شهر بزرگ فرانسه شده است. پس از تصرف آمریکا بدست اسپانیایی ها شهرهای زیادی ساخته شده اند که گواهی بر استفاده از خاک در شهرسازی به شمار می روند مانندسَنتافه مرکز ایالت نیو مکزیکو در ایالات متحده و یا شهر بوگوتا پایتخت کلمبیا .[4]
معماری با خاک در ساخت روستاها:
فرهنگ های روستایی در سراسر دنیا سنت های گوناگون معماری با خاک را جاودانه وابدی ساخته اند. در تمامی روستاها معماری با خاک به تناوب، هم در ساخت توده های متراکم خانه ها - گاهی قلعه ای و با نمایی شهری - و هم در ساخت خانه های پراکنده - که فردیت بیشتری در آنها نمایان است - دیده می شود [11].
فراورده های خاک در معماری
آن خاک و زمین در معماری نقشی » از طریق - … خشت :در نگرش سنتی، خشت تنها یکی از مصالح ساختمانی محسوب نمیشد. بلکه پیدا میکرد .توجه به خشت و به طور کلی معماری خشتی در حال حاضر چه به صورت مطالعه آثار گذشتگان و چه به صورت فعالیتهای اجرایی در قالب تحقیقات آزمایشگاهی و ساخت و ساز، تمایلی را به آنچه در جهان گذشته وجود داشته است، نشان میدهد .به طور کلی در رویکرد سنتی به خشت مواردی که در رویکرد تکنولوژیک آورده شد به صورت توام و به عنوان نتیجه کار تلقی میشود . همه علتهای به وجود آورنده خشت و معماری خشتی شامل مصالح، اشکال، معمار و بنا و عملکردها، به دلیل توجه به منشا خصلت علمی، به وحدت میرسند و به یکدیگر تعلق جمعی دارند. خشت و گل به عنوان یکی از عناصر چهارگانه - خاک، آب، باد، آتش - از جایگاه و مرتبه ای خاص برخوردار است.
[12].
آجر: اگر قرار باشد شما بادوامترین مادهای که بشر ساخته است نام ببرید،قطعاً آجر خواهد بود. چون آجر از گرانیت و سنگ آهک ساخته شده و حتی آهن هم بیشتر عمر میکند. البته آجر یک وسیله ساختمانی جدید به شمار میرود و امروزه در همه جای دنیا مورد استفاده قرار میگیرد. آجر از قدیمیترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش میرسد. در ایران بقایای کورههای سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد میرسد پیدا شده است.
ترکیبات آجر: خاک آجر مخلوطی است. از خاک رس، ماسه فلدسپات، سنگ آهک، سولفاتها، سولفورها، فسفات ها، کانی های آهن، منگنز، منیزیم، سدیم، پتاسیم و مواد آلی [13]. کاشی: در قرن نهم با استفاده از گچ به آن شکل آجر میدادند و گاهی اوقات آن را رنگ نیز میزدند در قرن دهم استفاده از آجر تراش معمول شد. کاشی خشت پختهای است که روی آن را لعاب داده باشند؛ کاشی قابلیت آمودی دارد و چون پنام - عایق - حرارتی و رطوبتی بسیار خوبی است. قدیمیترین کاشی مربوط به هفت تپه و سپس چغازنبیل است. دیوارهای زیگورات کاشی آبی و سبز بوده در تخت جمشید در دیوارهای داخلی از کاشی استفاده شده است. در دوران ایلامی کاشیها به صورت - پیش بر - و در دوران هخامنشی به صورت گرهسازی با کاشی نره بود .کاشیکاری در دوران پارتها و ساسانیان فراوانی خود را از دست میدهد [14].
فنآوریهای نوین در معماری خاک
شاید در دنیای مدرن امروز که مصالحی همچون فولاد، شیشه و بتن در اختیار ما قرار دارد، فکر کردن به معماری با خاک، کمی دور از انتظار و کاری عبث به نظر آید. اما اگر روزی متوجه شویم که بتن به راحتی به طبیعت باز نمیگردد و ویرانه های برجها و آپارتمانهای کهنه و از کار افتاده بلای جان شهرها شده؛ چه؟ یا اگر روزی فرا برسد که دانشمندان روان شناسی و پزشکی اعلام کنند که استفاده از یونولیت و دیگر فراوردههایی که الکتریسته ساکن ایجاد میکنند، به سلامتی بشر آسیب جدی وارد میکنند؛ باز به همین راحتی از سقفها و دیوارهای ساخته شده از بتن و یونولیت - پلی استر -پلاستوفوم - استفاده خواهیم کرد؟ در ازای حذف مصالحی که به سلامتی انسان آسیب می زند، می توان از مصالح سازگار با بدن انسان و محیط زیست استفاده نمود .از جمله مهمترین این مصالح، خاک می باشد [15].
تعریف مفهوم مدرنیسم در معماری دشوار است. برای تعریف می توان گفت عبور از سوابق تاریخی و روشهای سنتی ساختمان. با وجود نشان دادن روش های نوین برای مصالح ساختمانی صنعتی و تولید، ساختمان های سبک مدرن، اشکال ساده، سازه بصری، تزئینات انتزاعی و عملکرد خوب نشان این دوره است، در این است که یک اساس منطقی قوی به حجم ساخت و ساز وجود دارد.
مدرنیسم تعریف حس زیبایی شناختی ساختمان به ارزش وضوح و به برجسته کردن فلسفه در ظاهر و جزئیات توجه دارد و شعار "کمتر بیشتر است" توجه دارد. عوامل محیطی، دقت ساختاری مواد به نمایش گذاشته شده است. رایت در مورد معماری ارگانیک در سال 1908 صحبت کرد، اصطلاح "محیط زیست" مد روز تبدیل شد. او پیشگام ایده هایی که ساختمان باید پسوندی ازمحیط زیست باشد. آلتو معتقد بودند که انرژی طبیعی نور و هوا باید به فضاهای طراحی فیلتر و در نتیجه توسعه انواع مختلفی از تکنیک نور طبیعی را به فضاهای داخلی وارد عرصه معماری کرد .
ساختمان سازی با بلوکهای خاک کوبیده و توجه به معماری سبز
بلوکهای ساخته شده از خاک کوبیده یا Rammed Earth از قدیمیترین مصالح ساختمانسازی است که انسان، قرنهای متمادی از آن برای ساخت بناهای مختلف استفاده کرده است. امروزه با ضرورت یافتن هرچه بیشتر ساختمانسازی سبز و تلاش فعالان صنعت ساختمان در استفاده از مصالح سازگار با طبیعت، این ماده اولیه اهمیت خود را بازیافته است. در این شیوه که یکی از سبزترین شیوه های ساختمانی و سازگارترین روش با محیط زیست است، ملات خاک کوبیده شده بین ورقه های موقت ریخته میشود و پس از خشک شدن ملات، ورقه ها برداشته میشوند که نتیجه، سطحی بسیار محکم، بادوام و پرثبات است .در این روش خاک به صورت مکانیکی فشرده شده و در برابر ضربه مقاوم میشود .
ساخت آجر بوسیله فشرده کردن خاک، روشی ارزان و بدون نیاز به انرژی الکتریکی یا سوخت های فسیلیست. امروزه ساختمانسازها برای افزایش مقاومت چنین شیوهای از تکنیک اضافه کردن تثبیت کننده ها به ملات خاک کوبیده استفاده میکنند، مانند سیمان که مقاومت ملات را به ویژه در دیوارهای باربر افزایش می دهد [17]. از جمله مزایا و ویژگیهای این شیوه میتوان به مزایای زیر اشاره کرد:
مقاومت بسیار در برابر رطوبت، آتش سوزی و نقل و انتقال صدا، کاهش هزینه های ساخت و انتقال مصالح، برداشت متریال ساخت بنا از همان سایتی که ساختمان در آن واقع است و عدم نیاز به ابزارآلات پیچیده ساختمانی. نقطه ضعف این شیوه عملکرد حرارتی ضعیف آن است .اما رفع این مشکل کار چندان سختی نیست .افزودن عایقهای اضافه بهراحتی به رفع این مشکل می انجامد. کشورهایی چون چین، استرالیا، نیوزلند و پرو از این شیوه ساختمانسازی بسیار استفاده می کنند ضمن آنکه بهتازگی در انگلستان نیز استفاده از این شیوه رواج یافته است.
