بخشی از مقاله
چکیده
عوامل فراوانی در تکوین و تحول شخصیت مردم تاثیر دارند. براساس بیانات امام علی - ع - در نهج البلاغه، شکل گیری و تحول شخصیت در دو جنبه مثبت و منفی مورد توجه واقع شده است. روش مقاله حاضر تحلیلی - توصیفی است و تأثیرات مسئولان و خواص جامعه را در دو بخش نظری و عملی تحلیل نموده است. از آثار نظری میتوان به مواردی همچون آگاهیبخشی لزوم ارتباط مداوم و مهرورزانه با همه مردم، حقطلبی و حقپذیری، توسعه آزادی و عدم استبداد، حفظ اتحاد و همدلی و رواج عقلانیت اشاره کرد. برخی از آثار عملی نیز عبارتند از : رعایت حقوق متقابل مسئولان و مردم، رعایت عدالت، عمل به عهدها و وعدهها و رعایت حقوق محیط زیست.
-1 مقدمه
جامعه شناسی2 عبارت است از »مطالعه علمی جامعه انسانی و رفتار اجتماعی آن.« - رابرتسون، :1390 ص - 22معمولاً آگوست کنت3 را به عنوان پایه گذار جامعه شناسی میشناسند. - رابرتسون، :1390 ص - 29 راین معتقد است اگر کسانی را بیابیم که خود را عالم علم اجتماع بخوانند، در آن صورت »علوم اجتماعی« نام مناسبی برای اعمال آنان است؛ به این دلیل که همه تعریفها قراردادی هستند و به کاربردنشان منوط به توافق است. - راین، :1367 ص - 6 عوامل متعددی در شکلگیری و تحول شخ صیت تاثیر دارند از جمله وراثت، محیط داخلی - رحم مادر - ، محیط خارجی - طبیعی، جغرافیایی، انسانی و اجتماعی - ، گذشت زمان، وجدان اخلاقی، فطریات، عوامل غیبی - الهام - و اختیار و اراده. - ر.ک: مصباح یزدی، 1390، ص - 213 -197 هرکدام از عوامل نقش و تاثیر قابل توجهی دارند. گرچه ممکن است در برخی مقاطع و برای برخی افراد، یک یا چند مورد از عوامل مذکور به صورت ویژه نقش موثری ایفا کند. برخی از صاحب نظران مهمترین عامل را اراده و اختیار برمیشمارند و اهمیت عامل اختیار را تا حدی میدانند که اصطلاح شخصیت را چنین تعریف میکنند: »تألیفی از خلق و خوها، معتقدات، عادات، و ملکاتی که براثر افعال اختیاری آدمی حاصل میآیند.« - مصباح یزدی، 1390، ص - 214 در این میان یکی از عوامل انسانی موثر در شکل گیری و تحول شخصیت مردم، مسئولان جامعه و خواص به شمار میرود. ممکن است مقصود از خواص، گروههای مرجع باشد که گروهی هستند که مردم وقتی خود و رفتارشان را ارزیابی میکنند، به آن اشاره و رجوع مینمایند. - رابرتسون، :1390 ص - 155 ولیکن مقصود در مقاله حاضر افراد شاخص تاثیرگذارند که از نظر اجتماعی و سیاسی دارای شهرت هستند؛ بدون محدودیت از اینکه آن خواص و مسئولان جنبههای منفی برجستهای داشته باشند و یا اینکه با ویژگیهای مثبت باعث تاثیر مثبت در توده مردم شوند.
نهج البلاغه به عنوان دومین کتاب معتبر دینی دربرگیرنده مباحث مهمی در موضوعات گوناگون از جمله موضوعات اجتماعی است. در باب مطالب جامعهشناسانه و اجتماعی نهج البلاغه تحقیقاتی صورت گرفته است؛ ولیکن موضوع حاضر در نوع خود جدید است و براساس جستجوها، کتاب و مقالهای با این عنوان یافت نشده است. از این رو مقاله حاضر به دنبال پاسخ به این پرسشهاست که با توجه به دیدگاه امام علی - ع - در نهج البلاغه، مسئولان جامعه و خواص چه تاثیری در تکوین و تحوّل شخصیت مردم دارند؟ حدود و میزان این تاثیر چگونه است و لذا مسئولان جامعه باید به چه نوع ویژگیهایی متصف باشند که اثرات مثبت بر شخصیت مردم جامعه بگذارد؟
-2 تعریف شخصیت
آلپورت4 روان شناس متخصص شخصیت، تعریف آن را سازمان پویای درون فرد مشتمل بر سیستمهای روان-تنی میداند که رفتارها و افکار ویژه انسان را معین میسازند. - احمدی، :1374 ص - 10 از نظر وی روح و جسم متقابلا بر هم تاثیرگذارند و شخصیت شامل عمل متقابل آن دو میباشد. البته برخی دیگر از روان شناسان همچون اسکینر5 که مشرب رفتارگرایانه دارند، دیدگاه آلپورت را نپذیرفتهاند. والتر میشل6 شخصیت را چنین تعریف میکند: »الگوهای مشخص رفتار - اعم از افکار و هیجانات - که سازگاری هر فرد را در مقابل محیط زندگیش مشخص میسازد.« - احمدی، :1374 ص - 11 از سویی به نظر میرسد معادل قرآنی شخصیت، اصطلاح »شاکله« باشد که در آیه 84 سوره اسراء به آن اشاره شده است:
قُلکُلﱞ»یَعْمَلُشاکِلَتِهِعَلی....« طریقت - ابن منظور، :1414 ج11، ص - 35 و سجیه - راغب، :1412 ص - 463 است. البته شاکله معانی دیگری نیز دارد از جمله خلق و خوی، مذهب، نیت و... . از نظر برخی اصلیترین معنای شاکله هیئت و ساخت روانی است. - احمدی،:1374 ص - 21 شاکله نسبت به عمل، نظیر روح جاری در بدن است که بدن با اعضا و اعمال خود آن را مجسم نموده و معنویات او را نشان میدهد - طباطبایی، :1417 ج13، ص - 192-191 در این مقاله مقصود شیوههای فکری و رفتاری شخص در زندگی است که دارای ثبات و پایداری است.
-3 تاثیرپذیری مردم از حکومت و سیاستهای آن
بی شک مردم از حکومت و سیاستهای آن تأثیر میپذیرند. امام علی - ع - در سخنی لطیف در این باره فرموده:المَ»لک کالنّهر العظیم تَستمدّ منه الجداول نفإ کان عَذباً عذبت ونإ کان مِلحاًمَلحت« - ابن ابی الحدید، :1337 ج 20، ص - 279 یعنی مسئول و حاکم مانند رودخانه بزرگی است که رودهای کوچک از آن جاری میشود. پس اگر آب آن رودخانه بزرگ، گوارا باشد، آب درون رودهای کوچک گوارا میشود و اگر شور بود، آب درون آنها نیز شور خواهد بود.
قرآن کریم در تعبیری درباره حاکمان ستمگر میفرماید:الْمُلُوکَإِنﱠ...»دَخَلُواإِذاقَرأَفیَهًْسَدُوهاجَعوَأَلُواعِزﱠهَأَهْلِها أَذِلﱠهً...« - النمل، - 34 این موضوع نیز حاکی از میزان اثرگذاری حاکمان بر مردم دارد.
امیرالمومنین - ع - تأثیر حکومتها را چنان وسیع و عمیق میداند که تغییر آنها را موجب دگرگونی زمانه به حساب آورده اذااستتغیّر.»السّ لطانُ تغیّر الزّمان«؛ - نهج البلاغه، نامه - 31 هرگاه حکومت تغییر کند و دگرگون شود زمانه دگرگون خواهد شد. همچنین از امام علی - ع - روایت شده که فرمود:النّاس» بامرائهم أشبه منهم بآبائهم
مولوی چنین به شعر در آورده است:
این رئیسان یار دین گردند خوش بر عرب اینها سرند و بر حبش
بگذرد این صیت از بصره و تبوک زآنکه الناس علی دین الملوک
