بخشی از مقاله
ورودي مدرن ، مفاهيم سنتي (الگويي براي ورودي مسکن معاصر برگرفته از ورودي مسکن سنتي )
چکيده
در ساخت خانه هاي معاصر به دليل تغيير در نظام طراحي و ساخت مسکن توجه به ورودي چنان کم شده است که در اکثر خانه ها چيزي به نام ورودي تنها مربوط به در مي شود. ارتباط محيط امن خانه با محيط خارج از خانه به وسيله ورودي ميسر ميشود و اهميت ورودي در کنترل ورود و خروج ، ميزان محرميت ، سلسله مراتب و ... است . با توجه به اينکه امکان ساخت خانه ها به شکل سنتي ممکن نيست ، ميتوان با شناخت وضع موجود ورودي و شکل سنتي آن راهي يافت تا زمينه ساز طراحي درست ورودي شود. هدف از اين پژوهش رسيدن به راهکاري مطلوب براي اصلاح طراحي ورودي است . در اين تحقيق ابتدا مفاهيم از ورودي هاي سنتي استخراج شدند که براي اين کار نمونه اي ٤٠تايي از خانه هاي حاشيه کويري اصفهان و کاشان انتخاب شد. سپس نمونه هايي از ورودي هاي معاصر بررسي شدند و مفاهيم با استفاده از جدول و دياگرام هاي انتزاعي تحليل فضايي، به پيشنهادهايي براي طراحي رسيدند.تحليل ها نشان دادند جلوگيري از ارتباط بصري ، ارتباط شنيداري ، ايجاد مفصل بين عرصه عمومي خارج و عرصه خصوصي داخل ، الگوهاي دسترسي به فضاهاي داخلي و کيفيت هايي که از لحاظ کالبدي ايجاد گسست مي کنند مهم ترين موارد رعايت شده در ورودي هاي سنتي بوده اند که هيچ کدام در طراحي ورودي ساختمان هاي معاصر مورد توجه قرار نگرفته است . پيشنهادهاي ارائه شده براي طراحي ، ايجاد فضاهاي نشست عمومي در حياط و مجموعه ورودي آن و ايجاد فضاهاي مفصل در ابتداي ورودي هر واحد مسکوني است .
واژه هاي کليدي : طراحي ورودي مسکن ، ورودي خانه هاي سنتي ، محرميت ، الگوهاي دسترسي ، ورودي
مقدمه
از مهم ترين مسائلي که طي سال هاي اخير توجه مجامع دانشگاهي و همچنين سازمان هاي اجرايي و مديريت شهري را به خود جلب نموده ، معضلات سامانه اي مسکن معاصر ايراني ميباشد. آنچه در همين خصوص بسياري از انديشمندان به آن اذعان دارند اين است که مسکن معاصر ايراني قابليت پاسخگويي جامع به نيازهاي خانواده هاي ايراني (اعم از نيازهاي فرهنگي، اجتماعي، معنايي، عملکردي و غيره ) را نداشته و اين امر سبب گرديده ميزان رضايت مندي از مسکن معاصر ايراني در مقايسه با مسکن سنتي ايراني به ميزان قابل توجهي کاهش يابد [١]. سامان دهي محيط زندگي با تعريف روشن عرصه هاي خصوصي و عمومي و ايجاد سلسله مراتب فضايي ميسر مي شود و عرصه هاي تعريف شده زندگي نيز، احساس تعلق به محيط را افزايش ميدهد و به محيط هاي مسکوني هويت ميبخشد [٢]. از لحاظ فني عرصه هاي خصوصي و عمومي در کنار هم معني پيدا ميکنند و براي تعريف شدن به يکديگر نياز دارند.
نقطه اتصال بين اين دو از نظر کالبدي ورودي است [٣]. در اين مقاله سعي شده است ورودي به عنوان آستانه و حد واسط بين اين دو عرصه و سلسله مراتب آن از خانه سنتي ايراني خوانده و در خانه معاصر ترسيم گردد. تعريف ورودي: ورودي در فرهنگ دهخدا به معني هر آنچه مربوط به ورود و دخول کسان در جايي باشد است ، همچنين به در ورودي، دري که از آن به جايي وارد مي شوند و در مقابل در خروجي است اشاره ميکند. با اين حال ميتوان از جنبه هاي گوناگون به بررسي اين عنصر در معماري پرداخت .
ورودي از نظر کالبدي: در معماري سنتي ايران ورودي بخشي از ساختمان است که رفت و آمد به ساختمان از آنجا صورت ميگيرد.
ورودي در بر گيرنده فضاهاي پيشخان (پيشگاه ، جلوخان ) سردر، درگاه ، هشتي يا کرياس ، دهليز يا دالان ميباشد. پيشگاه خانه در برابر سردر، دو سکو به نام پاخره دارد. کسي که با صاحب خانه کار داشته و نياز به آمدن به درون نداشته ، همان جا مينشسته (و يا گاه از آن براي سوار شدن به پشت چهارپايان بهره گيري ميکردند). نماي درآيگاه از بيرون و در گذر همگاني مردم ، داراي يک سردر ميباشد.
آسمانه پيشخان يا درگاه خانه ، کنه (کانه ) نام دارد. کنه همچون يک نيم گنبد است و به گونه هاي گوناگون ساخته ميشود که يکي از رايج ترين آنها کاربندي است . پس از گذر از اين پيشخان به درگاه خانه ميرسيم که بايد از آستانه در بگذريم و به درون پا گذاريم .
درگاه اصلي خانه درسار يا درسر و اگر بزرگ باشد، دروازه نام دارد.
هشتي فضاي ميانجي درون و بيرون ساختمان است ، چرا که درون خانه داراي حريم شمرده ميشد و هرگز از بيرون به يکباره نميشد به اندرون خانه پا گذاشت . ديوارهاي هشتي داراي تاقنما، سکو و چراغ دان بوده و از برخي درگاه هاي آن به بخش هاي ديگر خانه راه مييافتند. اگر روي هشتي و در اشکوب دوم ، اتاقي يا بالاخانه اي بوده ، پلکان آن از هشتي آغاز مي شده است . اتاق بالاخانه فروار (بروار) نام دارد. گاه از يک درگاه ديگر هشتي به باربند يا آغل راه داشتند. درگاه اصلي هشتي به دالان راه مييابد. دالان يا دهليز راهرويي است که هشتي را به ميانسرا ميرساند [٤][٥].
ورودي از نظر معنايي: هر محصوريتي به واسطه يک کرانه مشخص ميگردد. هايدگر ميگويد يک کرانه آن نيست که در آن چيزي ميايستد، بلکه همان گونه که يونانيان دريافتند، کرانه آن چيزي است که از آن چيزي حضور يافتن خود را آغاز ميکند.
ويژگيهاي محصور کننده يک کرانه به وسيله گشودگيهاي آن تعيين مي گردد [٦][٧]. با اين حال اين تعاريف غربي از کرانه و گشودگي در غرب به کلي با آنچه در ايران سنتي با آن روبرو هستيم متفاوت است . کلمه سنتي باب چه به مفهوم معماري به کار رود چه به در مفهوم ادبي، بر حرکت از درون فضايي معين اشاره دارد که در زمان مشخصي انجام ميشود. اين انتقال سيال ، بدون توجه به مقياس را در بر ميگيرد و در آن نقش برجسته ها ورود به يک مکان و محلي متمايز را اعلام ميکنند [٨]. ورودي در معماري خانه هاي سنتي، ورود به مکاني خاص و مقدس که همان مکان زندگي است را از طريق عناصر کالبدي به تمامي افرادي که از آن گذر ميکنند القا ميکند و مرز بين خصوصي و عمومي به شمار ميآيد.
گونه شناسي ورودي: ورودي خانه هاي مسکوني در منابع کمي مورد بررسي تخ صصي قرار گرفته اند. آقاي سلطان زاده در کتاب خود وروديهاي مورد بررسي خود را به سه قسمت سنتي، نيمه سنتي و جديد تقسيم کرده اند [٩] اما در اين مقاله از گونه شناسي ايشان استفاده نمي شود. در اين مقاله وروديها دو گونه سنتي و معاصر را شامل ميشوند. نوع سنتي آن مربوط به خانه هاي سنتي ايران که در مناطق کويري و حاشيه کوير مرسوم بوده و داراي اجزايي از جمله سردر، هشتي، دالان و... هستند و نوع معاصر آن در خانه هاي معاصر بدون در نظر گرفتن سلسله مراتب معماري ايراني طراحي شده اند.
اين گونه شناسي بر اساس نوع کارکرد و اجزاي تشکيل دهنده ورودي انجام شده و آرايه ها، نوع سازه و فرم کلي در اين دسته بندي آگاهانه در نظر گرفته نشده اند.
شکل ١- يک نمونه ورودي معاصر. مأخذ مؤلف .
هدف تحقيق
نياز به برداشت و دريافت درست از مفاهيم اجتماعي - فضايي معماري گذشته ايران از جمله بناهاي مسکوني، در دهه هاي اخير علاقه محققين و اهل فن را نسبت به مطالعه سازمان يافته الفباي معماري سنتي ايران بيشتر ساخته است ؛ گو اين که تاکنون پيوستگي لازم و عمق و غناي کافي در اکثر تحقيقات و گردآوري هاي انجام شده بنا به دلايل گوناگون مشاهده نمي شود [١٠]. هدف از انجام اين پژوهش به دست آوردن مفاهيم پايه در طراحي ورودي مسکن در معماري سنتي است . از آنجايي که پرداختن به تمامي وجوه ساختاري، آرايه شناسي و عملکردي مجموعه ورودي در خانه هاي سنتي بحثي پيچيده است ، اين بحث به مطالعه پيرامون مسائل عملکردي محدود ميشود. مسائل عملکردي در کالبد وروديها خوانش ميشود و هدف اصلي تحقيق تزريق مفاهيم خوانش شده در ورودي مسکن معاصر خواهد بود.
روش تحقيق
هر تحقيق در حالت کلي با مطالعه منابع که امروزه هم به شکل الکترونيکي، هم به شکل چاپ شده روي کاغذ در دسترس محققان قرار دارد شروع شده و با ايجاد پرسش در ذهن ، او را به استفاده از روش هايي براي پاسخ گويي به اين پرسش واميدارد. اين پژوهش نيز با مطالعه منابع آغاز شده است و از اين منابع در شکل گيري مباني نظري مقاله استفاده شده است . براي بررسي الگوهاي ورودي نهفته در معماري مسکن سنتي تعداد ٤٠ نمونه از خانه هاي سنتي دو شهر حاشيه کويري اصفهان و کاشان انتخاب شده اند. دليل اصلي انتخاب اين خانه ها وجود نقشه هاي برداشت شده بدون ابهام و خواناست . به دليل اينکه هدف تحليل ، الگوهاي عملکردي که در کالبد ورودي متبلور شده اند است ، نمونه ها هم خانه هاي بزرگ که به طور منطقي مربوط به افراد ثروتمند بوده ، هم خانه هاي کوچک تر که به افراد با تمکن مالي کمتر تعلق داشته را شامل ميشوند. زيرا مفاهيم براي اينکه ماهيت الگو بودن خود را حفظ کنند بايد در تمامي خانه ها مورد استفاده باشند و اگر مربوط به يک گونه خاصي از خانه ها باشند در ميگيرد.
ورودي ٤٠ نمونه انتخاب شده از لحاظ ارتباط با ديگر اندام هاي خانه ، داشتن اجزا، از جمله درگاه ، هشتي، دالان و فضاهاي جانبي بررسي شده اند و نتايج بررسي به صورت توصيفي ارائه ميشود. اين نتايج به دياگرام ترجمه شده و دياگرام نهايي با مسکن معاصر تطبيق داده ميشود. نمونه مورد بررسي از مسکن معاصر به صورت تصادفي از کتاب هاي استاندارد پلان انتخاب شده است . به اين ترتيب فضاهاي هم ارز کشف شده و ميتوان پيشنهادهاي مناسب براي به وجود آوردن کيفيت هاي بررسي شده ارائه کرد.
جداول اطلاعاتي نمونه هاي سنتي
تعداد زياد نمونه هاي سنتي بررسي شده موجب شد تا براي استفاده بهتر از اطلاعات ، جدول هايي تهيه شود و به بررسي ويژگي نمونه ها بپردازد. پس از بررسيهاي اوليه مشخص شد دو دسته اصلي در مواجه با ورودي وجود دارد. اين دسته بندي با عنوان ساده و پيچيده ساماندهي شد و پس از آن نمونه ها از نظر اجزاي ورودي، ارتباطات و کيفيت هاي متفرقه که در درک کل مجموعه ورودي مؤثر بودند مورد بررسي قرار گرفتند.
دسته بندي نمونه ها: دسته بندي نمونه ها به ساده و پيچيده به ما کمک ميکند که عميق تر به موضوع مورد بررسي بپردازيم . زيرا تفاوت آمار متغييرهاي ديگر در ترکيب با اين دسته بندي اطلاعات جالب و بحث برانگيزي به وجود ميآورد. همچنين در نهايت هنگام تبديل وروديها به دياگرام هاي ارتباط فضايي مشاهده ميشود که در آن بخش نيز اين دسته بندي کارا بوده و دو الگوي ورودي به دست آمده در واقع مربوط به همين دسته بندي هستند. معيار سادگي در اين دسته بندي صادق بودن يک يا چند مورد از گزاره هاي زير در مورد نمونه هاست .
١- اتصال بلافاصله با قسمت هاي خصوصي خانه وجود داشته باشد.
٢- فضاهاي جانبي يا وجود نداشته يا بسيار ساده باشد (کمتر از دو اتاق ).
٣- مساحت اختصاص يافته به ورودي کم باشد (طول کمتر از ١٠ متر).
٤- ارتباط بصري به طور کامل در نظر گرفته نشده باشد.
شکل ٤- پلان خانه دستمالچي ، ورودي اين خانه به دليل اينکه گزاره هاي دوم و سوم را داراست در دسته ساده قرار مي گيرد. مأخذ کتاب گنجنامه جلد خانه هاي کاشان .
جدول ١- ميزان فراواني نمونه هاي ساده و پيچيده ، مأخذ مولف
دسته بندي کلي ساده %27.5
پيچيده %72.5
اجزاي ورودي: در اطلا عات جمع آوري شده ابتدا اجزاي مجموعه ورودي نمونه ها مورد بررسي قرار گرفته است . اين اجزا شامل درگاه ، هشتي، دالان و فضاهاي جانبي هستند. در تعريف کالبدي ورودي، اين اجزا شرح داده شده اند اما فضاهاي جانبي ورودي که در اين مقاله به آن اشاره ميشود، اتاق يا مجموعه اي از اتاق ها هستند که در ارتباط با مجموعه ورودي قرار ميگيرند، از لحاظ کالبدي داراي ويژگيهاي متفاوت متناسب با ساختمان هستند و از لحاظ کاربري براي افراد نامحرم (خارج از مجموعه خانواده ) در نظر گرفته شده اند. اين فضاها ممکن است بخشي از بيروني باشند که ارتباط مستقيم با ورودي دارند و مفصلي بين آنها وجود ندارد.
ارتباطات : بخش بعدي جدول اطلاعاتي نمونه ها، ارتباط مجموعه ورودي با اندام هاي ديگر ساختمان است . نحوه ارتباط به دليل اينکه بسته به شرايط ، انعطاف پذيري زيادي دارد در نظر گرفته نشده اند.
براي مثال ارتباط ورودي و حياط مشخص شده است اما اينکه اين ارتباط از طريق دالان بوده يا به صورت غير مستقيم از طريق فضاهاي جانبي بوده نظري ارائه نميشود. اين مشخصات ميزان چند کاربردي بودن مجموعه ورودي در خانه ها را نشان ميدهد. خانه هايي که وروديشان بيشترين ارتباط را دارند از مجموعه ورودي در سيستم هاي جامع تر دسترسي داخل خانه استفاده کرده و از ورودي خود فضايي با بهره وري بيشتر به وجود آورده اند.
کيفيت ها: کيفيت هاي متفرقه ورودي که در جدول اطلاعاتي نمونه ها به آنها رسيدگي شده گرچه اطلاعات جامعي در خصوص ورودي نمونه ها در اختيار ما قرار نميدهد اما کمک ميکند تا درک بهتري از شرايط آنها داشته باشيم .
