بخشی از مقاله
چکیده
با گسترش پدیده شهر نشینی، حمل و نقل در شهرها ابعاد گسترده ای به خود گرفته و پاسخگوی نیازهای ترافیکی مردم در سطح شهرها نیست. این امر در شهرهای متوسط و بزرگ دنیا بیشتر نمود داشته و استفاده از سیستم های حمل و نقل عمومی جهت جابجایی مردم، امری ضروری به نظر می رسد. آنچه مسلم است توسعه شبکه حمل ونقل شهری درکلانشهر های ایران هم به عنوان مهمترین چالش شهری مطرح بوده است و تهران به عنوان سرآمد کلانشهرهای ایران، نیاز به راهکارهای اجرایی و تسریع در توسعه شبکه حمل و نقل شهری دارد.
افزایش قابل توجه زمان جابجایی، افزایش تصادفات، آلودگی هوا و نزدیک شدن میزان آلودگی هوا به مرزهای تهدید سلامت انسانی، از تبعات سیستم حمل و نقل ناپایدار در مناطق شهری است. به طور حتم پایداری، تنها با ایجاد تغییرات در طراحی، الگوهای استفاده و مدیریت وسایل نقلیه حاصل نمی شود بلکه باید تغییراتی در نحوه تفکر نسبت به شناخت و ارزشیابی راهکارهای ممکن برای حل مشکلا ت حمل و نقل ایجاد شود. این مقاله مفهوم پایداری از سه دیدگاه اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی را بررسی می کند، همچنین به بررسی مهمترین راهکارها در جهت دستیابی به این هدف یعنی توسعه حمل و نقل همگانی و برخی از مهمترین راهکارهای قابل ارائه در این زمینه پرداخته شده است.
مقدمه
امروزه صنعت حمل ونقل به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در فرآیند رشد و توسعه جوامع انسانی تلقی میگردد. این بخش زیربنایی، نه تنها اشتغال زا بوده و بر روند توسعه سایر بخش ها اثرگذار می باشد، بلکه تحت تأثیر سایر بخش ها می باشد. بنابراین هر گونه برنامه ریزی، مدیریت و بهره برداری ناصحیح می تواند به عنوان عوامل بازدارنده در رشد و توسعه اقتصادی جوامع به شمار آید، امروزه مهمترین زیرمجموعه سیستم های حمل ونقل، حمل ونقل های همگانی شهری هستند.
در جهت گیری اکثر کشورهای صنعتی و پیشرفته جهان در حل معضل ترافیک شهری و حومه، رو آوردن به سوی حمل و نقل همگانی به عنوان یک اصل غیرقابل انکار پذیرفته شده است و تلاش در جهت افزایش مطلوبیت های استفاده از سامانه های حمل ونقل همگانی از طریق انتخاب شاخص های بررسی عملکرد سیستم های حمل ونقل به عنوان گامی مؤثر در ارتقاء انگیزه های بکارگیری سیستم های حمل ونقل همگانی توسط افراد جامعه مطرح می باشد.
چالش های حمل و نقل
برنامه ریزی حمل ونقل به دلیل ارتباط گسترده با سایر بخشها ی تولیدی، مصرفی و نظارتی جامعه از اهمیت بالا و پیچی دگی فراوانی برخوردار است. به این منظور باید با برنامه ریزی های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت، از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کرد، زیرا اتخاذ تصمیمات مقطعی و فاقد مباحث تخصصی، تبعات منفی بسیاری را در پی خواهد داشت. در این میان، شناخت دقیق مشکلات و معضلات در شبکه حمل و نقل می تواند اثرات منفی تصمیمات را کاهش دهد. از جمله چالش ها و معضلات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مصرف بالای انرژی حمل ونقل یکی از بخش های عمده و اصلی مصرف انرژی است و با توجه به مصرف بی رویه آن و یکی از معضلات محسوب می شود. رشد بالای مصرف انرژی به صورتی است که پیش بینی می شود تا سال 2025، مصرف انرژی بخش حمل ونقل و انتشار گازهای گلخانه ای نسبت به سال 2000 تا دو برابر افزایش یابد.
- آلودگی هوا و صوت معضل آلودگی هوا و صوت در اکثر شهرهای دنیا به طور عمده ناشی از تردد وسایل نقلیه می باشد. به عنوان نمونه در شهر تهران، بیش از 80 از انتشار آلاینده های هوا ناشی از وسایل نقلیه است
طبق برآورد بانک جهانی ارزش اقتصادی تلفات مالی و جانی و خسارات آلودگی هوا در ایران سالانه بالغ بر 8/1 میلیارد دلار اعلام گردیده و طبق آمار به علت آلودگی هوا در شهر تهران، عمر شهروندان تهرانی 5 سال کوتاهتر شده است
- عدم برنامه ریزی دقیق در حمل ونقل شهری معابر، شبکه های بزرگراهی، پارکینگ و ... متناسب با رشد جمعیت و افزایش تعداد خودروها هیچ تغییری نداشته و امروز شاهدیم که معابر عبوری و کوچه ها و خیابان ها، پارکینگ وسایل نقلیه است. به عنوان نمونه، امروزه 4/3 میلیون خودرو و 2/2 میلیون موتورسیکلت در تهران تردد دارند 2 شبکه بزرگراهی تهران باید 20 سال پیش 500 کیلومتر می شد که در حال حاضر در حدود 350 کیلومتر است
- عدم وجود مدیریت واحد شهری عدم وجود مدیریت واحد شهری باعث ایجاد هرج و مرج و اختلال در عملکرد شهری شده و هیچ یک از سازمان های مربوطه مشکلات موجود را نپذیرفته و از طرف دیگر با عدم هماهنگی با یکواحد هماهنگ کننده غالباً موجب هدر رفت سرمایه های ملی با فعالیت های موازی می شوند.
- اتلاف وقت یکی از شاخص های مهم و کارآمد در مطلوبیت شیوه های حمل ونقل شاخص زمان سفر است. هر چقدر میزان کمی این شاخص پایین آید مطلوبیت آن نوع سیستم حمل ونقلی بالا میرود. با ایجاد بسترسازی های مناسب در توسعه حمل ونقل همگانی و آموزش های کافی در این بین میتوان با کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و روی آوردن به سامانه های حمل ونقل همگانی میلیون ها دقیقه دروقت صرفه جویی کرد.
- کاهش ایمنی از دیگر معضلات حمل ونقل می توان به کاهش ایمنی اشاره کرد. با افزایش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و ایجاد تراکم ترافیک و فشارهای عصبی ایجاد شده بر رانندگان، عامل ریسک در اکثر رانندگان بالا رفته و اغلب منجر به تخلف از قوانین راهنمایی و رانندگی و در نهایت موجب کاهش شاخص ایمنی در حمل ونقل خواهد شد.
مفهوم پایداری
پایداری از ریشه Sub به معنی پایین و tenere به معنی نگهداری کردن، گرفته شده است. لغت نامه آکسفورد سابقه صفت SuStainable را به سال 1611 ذکر کرده است. لیکن به نظر میرسد، واژه پایداریعمدتاً در این اواخر در زمینه های قانونی بکار گرفته شده است آ.[5 در دهه های اخیر، واژه پایداری با معنی کنونی آن یعنی آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد، کاربرد پیدا کرده است. در یک سیستم پویا مانند جامعه بشری، پایداریاساساً به معنی ثبات تعادل در طول زمان است. بنابراین این مفهوم چیزی نیست که بتوان آن را در یک مقطع اندازه گرفت یا سنجید . از نظر عملی می توان این گونه بیان کرد که پایداری در گذر زمان به این معناست که عوامل بیرونی نتوانند تعادل یک سیستم را بر هم بزنند.
حمل و نقل پایدار
برنامه ریزی شهری و فرآیند اجرای آن امری مستمر، همیشگی و پویا است و نمی توان با آن به صورت مقطعی، موقت و ایستا برخورد نمود. وجود نارسایی در روند برنامه ریزی شهری و حمل ونقلی، آثار و عوارض زیانبار و گسترده ای همچون افزایش زمان سفر، مصرف بالای انرژی، آلودگی هوا، کاهش ایمنی و از بین بردن بافتها و پیوندهای سنتی شهر به بار آورده است. یکی از ویژگیها و شاخص های محیط شهری مطلوب، دسترسی آسان، سریع و مطمئن شهروندان به نقاط مختلف شهر و بهره مندی از کاربری های گوناگون موجود در سطح شهر است.
از آنجایی که در حدود 30 انرژی مصرفی دنیا در حمل نقل های درون شهری و بین شهری مصرف می شود، حمل ونقل یکی از توجهات اصلی در پایداری شهرها است. یک سیستم حمل و نقل پایدار نیازمند فعالیت های بیش از کنترل آلودگی هوا، ترافیک یا کاهش مصرف سوخت است و بررسی ها نشان داده است که هیچ راه حل منفردی برای حل معضل حمل ونقل وجود ندارد و رفع چنین مشکلی نیازمند یک ساز و کار جامع، پویا و قابل اطمینان است. واقعیت این است که وضعیت جابجایی مردم در جوامع امروز نامطلوب است و بدون انجام اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه بدون شک در آینده نزدیک تبدیل به بحران خواهد گردید، لذا هم کشورهای توسعه یافته و هم در حال توسعه ناگزیر به حرکت به سوی مدیریت پایدار حمل و نقل هستند و برای حل معضلات ترافیکی در شهرها می بایست مبانی و اصول حمل و نقل پایدار را به عنوان مرکز ثقل برنامه های آتی مد نظر قرار داد.
پایداری مورد نظر در زمینه های مختلف مورد بررسی است که عبارتند از:
الف- اقتصادی، شامل هزینه های استفاده، استهلاک، سوخت و تعمیر ونگهداری سیستم حمل ونقل شخصی، پایین تر بودن همین این هزینه ها برای سامانه حمل و نقل همگانی و صرفه جویی در هزینه های ناشی از اتلاف وقت و کاهش تصادفات - هزینه های افزایش سطح ایمنی - ، کاهش هزینه های سلامت روانی ناشی از کاهش تراکم ترافیک.
ب- اجتماعی، شامل عدالت اجتماعی و افزایش نقش حرکتی معابر، حمل و نقل سبز - پیاده روی و دوچرخه سواری - و افزایش سطح تعاملات اجتماعی.
ج- زیست محیطی، شامل کاهش انتشار آلاینده های انتشار یافته 3. سیستم های حمل و نقل، کاهش مصرف انرژی، افزایش سطح سلامت عمومی جامعه و کاهش سطح انواع آلودگی ها به خصوص آلودگی های صوتی و کاهش تأثیرات مخرب آنها.
تعریف حمل و نقل پایدار
- حمل ونقل پایدار به سیستمی از حمل و نقل گویند که تعادل اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را بر اساس تقاضای موجود و جدید را بتواند حفظ کند و از کنترل خارج نشده و از بازدهی مناسب برخوردار باشد.
منظور از پایداری این است که با هر گونه تغییر در میزان عرضه و تقاضا پایداری و ثبات سیستم حمل ونقلی به هم نخورده و یا بعد از مدت کوتاهی این ناپایداری بوجود آمده از بین برود.
- خصوصیات مطلوب شاخص های حمل ون قل پایدار انتخاب شاخص ها باید به گونه ای باشد که پوشش دهنده اهداف کلی باشند و مجموعه شاخص ها بایستی با واقع بینی انتخاب شده و خصوصیتی مانند در دسترس بودن اطلاعات و قابلیت فهم و استفاده آنها را برای مدیران اجرایی مد نظر قرار گیرد. شاخص ها اطلاعاتی درباره شرایط یا روند خصوصیات سیستم تحت بررسی را در اختیار ما می گذارند و در واقع متغیرهایی هستند که اطلاعات مربوط را خلاصه و یا ساده کرده و آنها را قابل لمس و قابل درک میکند و با کمی - مقداری - کردن آنها امکان سنجش آنها را فراهم می کند
نویسندگان مختلف نیازهای متفاوتی را در مورد شاخص های حمل و نقل پایدار مطرح کردهاند. برخی از این نیازها به چارچوب های خاصی وابسته اند یا توسط برخی خصوصیات محدود می شوند. به طور کلی شاخص های ارائه گردیده در این بخش دارای خصوصیات زیر می باشد:
. ارزش شاخص ها باید قابل اندازه گیری - یا حداقل قابل مشاهده - باشد.
. داده ها باید در دسترس و یا قابل دستیابی باشند.
روش گردآوری داده ها ، فرآوری داده ها و تدوین شاخص ها، شفاف و مطابق استاندارد باشد.
. ابزار تدوین و سنجش شاخص ها که شامل منابع مالی ، انسانی و فنی است در دسترس باشد
. شاخص ها یا مجموعه آنها باید کم هزینه باشند.
. مقبولیت اساسی شاخص ها در یک سطح متناسب - محلی، ملی یا بین المللی - تقویت شود.
. مشارکت و پشتیبانی عمومی در کاربرد شاخص ها بسیار حائز اهمیت است.
شاخص های حمل ونقل پایدار
به طور کلی حمل و نقل پایدار از جهت اهداف اقتصادی موجب توسعه اقتصادی شود، یا به عبارت دیگر با برقراری نوعی حمل ونقل کارآمد به همراه بازدهی مکفی باعث توسعه در این بخش و با سرمایه گذاری در زیر ساخت های کارا و کارآمد تعادل اقتصاد ملی را حفظ کند. از لحاظ اجتماعی باعث ارتقاء زندگی فردی و گروهی جهت خروج از مسائلی مانند افسردگی ناشی از کم تحرکی، کاهش جابجایی افراد کم درآمد و کم توانان جسمی مانند معلولین، سالخوردگان و کودکان گردد و باعث تحقق امنیت و عدالت اجتماعی، ارتقاء کیفیت زندگی در جامعه، به منظور ارزیابی صحیح و رشد روند پایداری در عرصه حمل و نقلی، به نظر میرسد سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های اجرایی در تحقق این هدف نقش بسزایی داشته باشد. به طور کلی این سیاستها و برنامه ها عبارتند از :
. تغییر ساختار شهری و کاربری اراضی
. مدیریت تقاضای سفر در جهت کاهش سفر و تقلیل تاثیرات سوء حمل ونقل
. تغییر فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه شخصی
. مدیریت ترافیک در جهت روان سازی ترافیک
. پیش بینی نیازهای گروه های کاربران
. ارزیابی زیست محیطی
. مدیریت بحران و حوادث در شبکه حمل ونقل مطابق با سیاستها و برنامه های اشاره گردیده در این مقاله، گسترش حمل و نقل همگانی به عنوان مهمترین راهبرد در دستیابی به حمل ونقل پایدار تلقی می گردد.
حمل و نقل همگانی به عنوان مهمترین راهبرد حمل و نقل پایدار
در نظریات مرتبط با حمل و نقل پایدار، گسترش حمل ونقل همگانی، تغییر در فناوری سوخت خودروها به منظور کاهش مصرف سوخت و کاهش آلایندگی محیط زیست شده است و در حوزه کاربری های شهری ، استفاده بهینه از زمین با رویکرد احی اء مرکز شهر، ممانعت از رشد پهندشتی شهر، افزایش تراکم و ایجاد کاربری های مختلط مطرح شده است.
در بررسی نظریه های اندیشمندان با رویکرد تاریخی آن مشخص شده است نظریه های مرتبط با حمل ونقل پایدار، متاثر از اندیشه های گذشته بوده و هر یک از اندیشمندان نسبت به انطباق آن با شرایط موجود اقدام نموده اند. در الگوی توسعه شهری با محوریت حمل و نقل همگانی، سعی شده است پارامترهای همانند افزایش تراکم، کاربری مختلط ، ایجاد فضای سبز، گسترش و بهبود شبکه معابر و دوچرخه سواری در شعاع 400 تا 600 متری در کاربری اطراف ایستگاه مترو در مقی اس واحد همسایگی را طراحی نمایید.
در شهرهای توسعه یافته به دلیل افزایش تولید خودرو و در شهرهای جهان سوم بدلیل مهاجرت جمعیت از روستاها به شهرها و انتظار درامد بالاتر موجب افزایش تمایل خودرو و در نهایت افزایش استفاده از خودرو، موجب رشد پهندشتی شهرها با الگوی تراکم کم و کاربری های پراکنده گردید .[9] حمل ونقل همگانی نقش موثری در اقتصاد دارد. به طور کلی مزایای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گسترش سامانه های حمل عبارتند از:
- سرعت بالا
در سیستم های جدید سرعت از اهمیت بالایی برخوردار هستند. در عین امنیت بالای سیستمهای مذکور سرعت بالای آنها نیز از مزایایی است که موجب گسترش و استقبال مردم از آنها است. یکی از مهمترین دلایل سرعت بالای آنها چه قطار هوایی ، چه قطار شهری و چه سامانه اتوبوسرانی تندرو و ... ، قرار نگرفتن در تراکم ترافیک و یا عدم اتلاف وقت در تقاطع ها و یا چراغ های راهنمایی است که بایستی با بسترسازی مناسب و برنامه ریزی در این زمینه به این مهم رسید. در غیر این صورت کماکان مطلوبیت این سیستم حمل و نقلی پایین بوده و استقبال از آن کاهش و مشکلات متعاقب آن پیش می آید.
- بهره وری بالا
سرعت بالا و امنیت بالای سیستم های مذکور و هزینه های کمتر استهلاک آنها از جمله موارد مثبت سیستم های مذکور است.مثلاً در مرکز شهر سیاتل واگن های منوریل شهر پس از طی مسیر های طولانی و پس از طی 40 سال از قدمت سیستم مذکور هنوز در سرویس دهی آماده اند. این بهره وری بالا سبب استفاده بیشتر و کاهش هزینه های سرمایه گذاری در این زمینه و از طرف دیگر افزایش بازدهی سیستم خواهد بود - در مقابل میزان یکسان حجم مسافر توسط سیستم حمل و نقل - .
