بخشی از مقاله
تبیین رابطه حمل ونقل زیرزمینی و توسعه شهری پایدار
چکیده
امروزه توسعه زیرزمینی شهرها، استفاده از تمامی قابلیتهای زیرزمین، بهعنوان ثروتی دستنخورده، برای تامین نیازهای فضایی و عملکردی، حل مسائل زیستمحیطی، ترافیکی، وبطور کلی توسعه پایدار شهری میباشد. نیاز حیاتی شهرها به زیرساختهای شهری و نیز آسیبپذیری شهرهای بزرگ بویژه مراکز این شهرها در مواقع بحرانی، کمبود فضا برای پارکینگ، آلودگیهای زیستمحیطی شهرهای معاصر را با مساله مواجه نموده است. هدف این مقاله مطالعه رابطه حملونقل زیرزمینی با توسعه پایدار شهری میباشد. فضاهای زیرسطحی با دارا بودن قابلیتهای مثبتی از قبیل ثبات دمایی، مخفی بودن، استحکام و مقاومت بالا، میتواند با جایدهی زیرساختهای شهری بویژه شبکههای حملونقلی در ارتقای پایداری آنها مفید واقع شوند. تحقیق حاضر ضمن بررسی سوابق حملونقل زیرزمینی، به مطالعه قابلیتهای این فضاها از دیدگاه توسعه پایدار شهری میپردازد. توسعه حملونقل زیرزمینی با جبران کمبود فضاهای سبز و باز در شهرهای بزرگ و حل مسائل ترافیکی و زیستمحیطی، و نیز جلوگیری از رشد پراکنده شهرها، میتواند در راستای اهداف توسعه پایدار شهری بکار گرفته شود.
واژه های کلیدی
حمل ونقل زیرزمینی، توسعه زیرسطحی شهری، توسعه پایدار شهری، فضاهای زیرسطحی، زیرساختهای شهری.
-1 مقدمه:
توسعه پایدار شهرها امروزه یکی از مهمترین مباحث جوامع میباشد. توسعهای که نه تنها به حفاظت از محیطزیست و سرمایههای طبیعی و انسانی میپردازد بلکه این منابع را برای نسلهای فردا نیز حفظ و حمایت مینماید. بستری را برای رشد امروزه رشد بیشازاندازه شهرها، مشکلات و مسائل متعددی را برای شهرها بوجود آورده است. آلودگیهای زیستمحیطی، آلودگیهای آبوهوا، آلودگیهای صوتی و بصری، ایمنی و امنیت پایین در فضاهای شهری در اثر حضور مسلط خودروها و سواره از جمله این مسائل میباشد. در این راستا گسترش مسیرهای حملونقلی در سطح نظیر بزرگراهها، پلها نیز مشکللات دیگری در امر تملک زمین و هزینه بالای اجرا به همراه دارد. از طرفی توسعه حملونقل زیرزمینی نظیر شبکه مترو میتواند بسیاری از این مشکلات را حل نماید. در این پژوهش فرض بر این است که فضاهای زیرسطحی شهری با قابلیتهای قابل توجه در مقاومت، حفاظت و نگهداری انسانها و تاسیسات زیربنایی ، راستای اهداف توسعه پایدار شهری بکاررفته شوند.
زیرزمین به عنوان منبع "فضا" برای ساختمان و زیرساختهای شهری ، منبع "مصالح" که از حفاریها بدست میآید، منبع"آب زیرزمینی"، منبع " انرژیزیرزمینی" میتواند محسوب شود.[Parriaux&et al,2007] گذشته از اینها فضای زیرزمینی معمولا از دیدهها پنهان است و توانایی پنهانکردن پدیدهها را نیز دارد. از این نکته چنین میتوان استنتاج کرد که از فضای زیرزمینی میتوان برای پنهان کردن و پنهان شدن(با هر هدفی اعم از نظامی، ایمنی، امنیتی، زیبایی و ...) استفاده کرد. بهعنوان مثال میتوان بسیاری از تاسیساتزیربناییشهری به زیرزمین انتقال داد. فضاهای زیرزمینی انسان ها را از گرما، سرما، توفان، زلزله، آتش، سروصدا، لرزش، انفجار، آلودگی های هوا، مواد خطرناک، فرایندهای خطرناک و . . . محافظت می کند بر اساس یک تحقیق انجام شده در مراکز تجاری زیرزمینی توکیو(ژاپن) دمای این فضاها در تابستان خنک تر از بیرون و در زمستان گرمتر از بیرون می باشد.[Golany & ojima,1996] به عبارت دیگر شرایط اقلیمی در فضاهای تجاری زیرزمینی ژاپنی نیز مانند نمونه های شوادان در ایران، به محدوده آسایش انسان نزدیکتر می باشد. فضاهای زیرزمینی بدلیل ایزوله بودن آب و هوای مقاومی را در برابر آب و هوای ناسازگار و نامطلوب بیرونی ایجاد کرده و محیط راحتی را بوجود می آورد و تاثیر باد و آلودگیهای صوتی را به طور موثری می کاهد. این فضاها دمای روزانه و فصلیِ پایدار و باثباتی را ایجاد کرده و که برای سلامتی و برخی صنایع مفید می باشد
.
شکل شماره -1 زیرزمین دارای 4 منبع مهم: آب، فضا، مصالح و انرژی منبع: Parriaux&et al,2007
-2توسعه شهری پایدار:
واژه "توسعه پایدار" پس از بحران نفتی سال 1973 بسیار به کار رفته است . نقطه اوج بحثهای توسعه پایدار در سال 1992 در کنفرانس جهانی توسعه پایدار، معروف به اجلاس زمین در شهر ریودوژانیرو برزیل بوده است که بعدها به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامه هایی برای ارائه راهبردهائی درجهت توسعه پایدار کشورهای جهان صادر شد و کشورهای جهان ملزم به پیروی از این قطعنامه شدند مهمترین تعریف توسعه پایدار در همایش ریو بدین قرار است: "توسعه ای که نیازهای کنونی بشر را بدون به مخاطره افکندن نیازهای نسلهای آینده برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسلهای فردا نیز توجه شود" . توجه به فرهنگ، ویژگیهای بومی و تجربیات گذشته و بهره گیری از انرژیهای تجدید شونده و پرهیز از به کارگیری انرژیهای تجدید ناپذیر از اصول توسعه پایدار است]لقایی و محمدزاده، .[1379
لمن ادعا میکند که قرن بیستویکم مواجه با بحث جدالبرانگیز توسعه پایدار با اولویت توسعه پایدار شهری خواهد بود. وی شهرها را موتور و مرکز توسعه جوامع مینامد. بیشترین تخریبهای زیستمحیطی در شهرها اتفاق میافتد و از سوی دیگر، موثرترین راههای ارتقای زیستمحیطی میتواند در شهرها به اجرا درآید.بانک جهانی نیزچنین اظهار میدارد:" بدون حفاظت ماسب و کافی از محیطزیست، توسعه به نتیجه نخواهد رسید. بدون توسعه، حفاظت محیطزیست با شکست مواجه خواهد شد". توسعه پایدار از دو زاویه قابل بحث است: یکم، توسعه پایدار دارای ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، و زیستمحیطی است. دوم، توسعه پایدار از نظر سطوم مختلف بینالمللی، ملی و محلی قابل تحلیل است.دستیابی به فرصتهای اجتماعی و اقتصادی بیشتر، کاهش سهم انرژی در رشد شهری، تقویت توان مناطق مختلف شهری در جهت جلوگیری یا پاسخگویی به تهدیدات و اهداف اقتصادی، اجتماعی، و زیست-محیطی که در نتیجه عوامل طبیعی یا انسانی حادث میشوند. در این این رابطه شهر پایدار شهری است که در آن بهبود در عدالت اجتماعی، تنوع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب تحقق یابد. فرم پایدار شهری نیز فرمی است که در آن منابع کمتری از جمله انرژی مصرف شود، شبکههای شهری کارا و رقابتی بوده و قابلیت بالا برای زندگی انسان را دارا باشد]عزیزی، .[1380
-3 حملونقل زیرزمینی:
امروزه در شهرهای بزرگ تردد بیش از پیش نیازمند زیرزمین است. این کار از طریق ایجاد خطوط متروی زیرزمینی، تونل های اتومبیل رو، زیرگذرهای سواره و پیاده، توقفگاه های زیرزمینی و ... انجام می شود . همچنین ایجاد شبکه راه های پیاده مدار زیرزمینی با کاربری های مختلط تجاری، اداری، تفریحی، خدماتی و ... به ویژه در اقلیم های ناسازگار مانند تورونتو و مونترئال(کانادا) راه حل مناسبی در تامین فضاهایی ایمن، دارای آسایش اقلیمی، دوری از آلودگی، صدا و ... می باشد. بهعبارت دیگر شاید بتوان گفت توسعه حملنقل سریع مهمترین دلیل توسعه فضاهای زیرسطحی و بیشترین درصد استفاده از این فضاها باشد. شبکه مترو ، حملونقل اتومبیلها و هرگونه حرکت سریعالسیر که روز به روز بر سرعت و شتاب این سامانهها افزوده میشود ، فضایی آزاد از هرگونه مانعی برای رانندگی سریع را میطلبد که فضای زیرسطحی این امکان را عرضه مینماید. شاید بتوان گفت ، توسعه شبکههای مترو که نوعی از فضاهای زیرسطحی میباشد عامترین و مفیدترین استفاده از فضاهای زیرسطحی است. ]باستیه،351،.[1377
انواع سامانههای حملونقل مانند ریلی، سواره (جادهای) ،پیادهراه میتواند در ترازهای پایینتر قرار گیرد. نمونههای توسعه حملونقل زیرزمینی را در شهرهایی مانند پاریس میتوان ذکر نمود. در این شهر غیر از مترو و شبکه زیرزمینی R.E.R ، نوعی شبکه بهنام لازر وجود دارد (لارز راهی زیرزمینی است که ارتفاعی حدود 2,40 متر دارد. از سه خط عبوری برای وسایل نقلیه سبک تشکیل شده و همه چیز در تونلی به قطر 9,5 متر جا گرفته است. عمق این راه زیرزمینی به طور کلی 30 متر پایینتر از سطح و برابر با عمق R.E.R است. در فاز اول حدود 50 کیلومتر با 25 ایستگاه ساخته شده که 112 ایستگاه آن در محدوده شهر پاریس قرار دارد. سرعت متوسط خودروها 60 کیلومتر در ساعت پیشبینی شده و حجم ترافیک ممکن روزانه 3700000
وسیلهکیلومتر و یا 56 درصد حجم ترافیم بولوار پیرامونی پاریس امروز است. استفاده از این شبکه با پرداخت عوارض امکانپذیر است ]باستیه،351،.[1377شبکههای مترو در سراسر جهان یا تونل big dig در بستن ، مجموعه زیرزمینی در تورنتو و منرال کانادا و ... نمونههای دیگر قابل ذکرند.
توسعه پارکینگهای زیرزمینی علوه بر جبران کمبود فضا در مراکز پرازدحام و پرمراجعه شهرها، خیابانها، میدانها و سایر فضاهای همگانی را میتواند از تسلط خودروهای متوقف آزاد کرده و کارایی این فضاها را ارتقا دهد. کاربریهای و مراکز پرمراجعه از قبیل مراکز آموزشی اداری، بهداشتی، درمانی، خدماتی، تجاری و ... با توسعه زیرسطحی خود میتوانند نیازهای توقفگاهی خود را تامین نمایند. در مجموعه اپری سیدنی، که مرکزی مهم و پرمراجعه در سیدنی استرالیا میباشد، پارکینگهای زیرزمینی بخوبی نیازهای مراجعین و کاربران را پاسخ میدهد.[godard,2004]
شکل -2 مجموعه اپرای سیدنی و ارتقای کارایی آن از طریق پاکینگهای زیرزمینی آن.[godard,2004]
توسعه حملونقل زیرسطحی میتواند بافتهای تاریخی، فرسوده و بیرونق شهرها را احیا نموده و بر کارایی آنها بیافزاید. برای نمونه توسعه شبکه مترو در شهر تاریخی بولونا در ایتالیا، با نیازهای ترافیکی زیاد و بافت مرکزی تاریخی ارزشمندی است. در توسعه زیرساختهای حملونقلی و فضاهای زیرسطحی این شهر؛ علاوه بر مشکلات و محدودیتهای فنی، ترافیکی، مهمترین محدودیت مرکز تاریخی شهر با عناصر تاریخی ، نشانهای و باستانشناسی وجود دارد. در پروژه خط 1 مترو این شهر ایستگاه سنماجیوره از حساسیت و اهمیت ویژهای برخوردار است.این ایستگاه در زیر میدان تاریخی بولونا جایی که دو مسیر اصلی شهر همدیگر را مرکز شهر قطع میکنند. در زمان برنامهریزی و طراحی ایستگاه ،این محدوده دارای ساختمانهای تاریخی و مشکلاتی ترافیکی و کمبود فضایی شدید مواجه بود. احداث این ایستگاه علاوه بر اینکه دسترسی به محدوده را آسانتر نموده بلکه روح زندگی اجتماعی را نیز تقویت میکند. همچنین در این ایستگاه با توجه به تغییر راستای 90 درجهای خط مترو به سمت شمال، ایستگاه به فرم منحنی و با دو سکو در دو راستای شرقیغربی و شمالیجنوبی( با قطر کم تونل که تاثیر محیطی کمتری هم میگذارد) طراحی شد .[Astore& et al ,2009]
شکل -3 ایستگاه مترو سنماجیوره شهر بولونیا ایتالیا؛ ایستگاه مترو سنماجیور ، سکوها و شافت دسترسی .[Astore& et al ,2009]
تونلتراموای زیرزمینی شهر هاگ، (SOUTERRAIN TRAM TUNNEL) نموه موفق دیگری از توسعه حملونقل زیرزمینی در هلند میباشد. شهر هاگ که شهری محدود شده با دریا و اراضی پرشیب است، و توسط آزادراه به روتردام، آمستردام و شهرهای دیگرمتصل میشود. بنابراین این شهر برای توسعه و رشد خودش به تعریف مجددی در درون مرزهایش
تکیه میکند. از این رو توسعه شهر هاگ با افزایش تراکم ممکن خواهد بود. افزایش تراکم بطور شگفتآوری به بیش از 500000 مترمربع ، به همراه برنامههای دیگر به کاهش ترافیک سواره در سطح خیابان موجب خواهد شد. تونل زیرزمینیتراموا بطول 1200 متر یکی از تاسیسات زیرساختی شهر هاگ میباشد و همزمان میتواند بهعنوان یک ساختمان نیز فرض شود. تونل زیرزمینی چندطبقه در مرز شهر هاگ، در طبقه نخست تعداد 500 پارکینگ را تامین کرده وسپس در طبقه پایینتر، دو ایستگاه تراموا را بههم متصل میکند. تونلBساختمان و مانند ساندویچی از خط تراموا با دو لایه و یک ایستگاه در انتهای هرکدام ؛ تقریبا با با بیشتر اجزا و عناصر مرکز شهر کار میکند. این تونل به مثابه ستونفقراتی است که اندامهای جداگانه را بهم وصل میکند؛ شهر را از زیر خدماتدهی میکند. این تونل در زیر مهمترین خیابان تجاری گسترده شده و از تمامی راهحلهای ممکن از جمله ارتباط با بیرون و دید به آسمان، ایجاد تنوعکالبدی و تغییرعرض و ارتفاع تونل ، ارتباط با پارکینگها و فروشگاههای پیرامونی استفاده شده است. گفتنی است این پروژه در سال 2004 توسط شرکت OMA طراحی شده است[http://www.oma.eu]
شکل -4 تونل تراموای زیرزمینی شهر هاگ، هلند الف) طرح کلی ب) فضای داخلی[http://www.oma.eu]
-4 رابطه حملونقل زیرزمینی و توسعه شهری پایدار:
-1-4پیادهمداری فضاهای همگانی(میادین و خیابانها):
شاید بیشترین استفاده از فضاهای زیرسطحی برای اهداف حملونقلی باشد. توسعه حملونقل، خود نیازها و مشکلات دیگری را با خود بههمراه آورد که طراحان و برنامهریزان در حل این مسائل به تفکیک آنها آمدوشد روی آورده و معمولا سواره ریلی و موتوری را به زیرزمین انتقال داده تا هم سرعت بالای آنها تامین شود و هم پیادهها در سطح زمین راحت و ایمن باشند. البته گاهی هم پیادهراههایی در زیرزمین در ارتباط با شبکههای مترو و مراکز خرید ایجاد میشوند. با توجه به قابلیت توسعه زیرسطحی در پشتیبانی و تامین این نیاز، میتوانگفت؛ توسعه زیرسطحی میتواند پشتیبان پیادهمداری و حملونقل همگانی باشد.
مساله مراکز پرازدحام شهرها فراتر از یکی، دو مساله میباشد . نارضایتی عابران پیاده و رانندگاه اتومبیل از هر نوع آن، اختلاط بیش از حد سواره و پیاده، اختلالات عصبی و روانی، یکی از مهمترین مسائل شهرهای معاصر میباشد. سایپامیر تسهیل دسترسی به حملونقل همگانی و تامین پارکینگ را برای پیادهمدار شدن و سرزندگی خیابانها ضروری میداند. تامین دسترسی کارا و راحت از طریق خودرو و دستیابی به پارکینگ با وضوح کامل ، برای عابران پیاده اولویت و حقتقدم قائل شدتا آنها تشویق به پیادهروی شوند و به خیابانها زندگی بخشند.یک الگوی حرکتی تعریف شده متشکل از محیطی پاسخده برای نیازهای کیفی عابران پیاده ، دسترسی موثر با خودروی شخصی و دسترسی به حملونقل همگانی را در خود دارد]پامیر،1389، [30
▪ توسعه زیرسطحی قابلیت فراوانی در ارتقای پیادهمداری و سهولت دسترسی داراست: جداسازی سواره و پیاده با انتقال یکی از آنها به سطوح زیرین و یا حضور مسالتآمیز هر دوی آنها در هر دو سطح؛ که مطلوبیت ،ایمنی ، امنیت، و سرعت دلخواه هر کدام را درپی خواهد داشت.
▪ افزایش تنوع در گزینههای حملونقل عمومی و خصوصی: با در نظر گرفتن سطوح زیرین بهعنوان سرمایه میتوان گزینههای حملونقلی را (مانند مترو، اتومبیل ، دوچرخه و ... )متنوع نموده و حتی سطوح همکف برای پیاده و دوچرخه هموارتر و مهیاتر شود.
▪ با تامین پارکینگ برای اتومبیلها و دوچرخهها ، موجب آسانی دسترسی به مراکز شهری و دلخواه مردم باشد.
▪ با برقراری ارتباط و دسترسی زیرسطحی به مراکز و ساختمانهای مهم عمومی، اداری، تجاری ،خدماتی و ... موجب سهولت دسترسی به این مجموعهها شود.
-2-4پیوستگی و یکپارچگی:
پیوستگی و یکپارچگی از مهمترین اصول و قواعد طراحی بافتها و فضاهای شهری سنتی ایران در زمانهای گذشته بوده است. یعنی بین تمامی مراکز و فضاهای عمومی از قبیل دروازههای شهر، مسجد و اجزای آن ، میدانها، بازار، حمام و ... اتصال و پیوستگی وجود داشته است . قرارگیری هرجزء شهری بهمثابه دانههای زنجیر متصل و پیوسته به هم ، راز کارایی و ماندگاری آنها تا به امروز بوده است. اصلی که در طراحی مراکز و فضاهای شهری امروز باید از آن استفاده نمود.
ارتباطات پیاده باید شبکهای یکپارچه ایجاد کند که از طریق طراحی منحصربفرد منظر خیابان ، فضاهای باز و کاربریهای فعال سطح خیابان تعریف شوند. همچنین ارتباطات یکپارچه باید بتوانند فعالیتهای مرکز شهر را به یکدیگر مرتبط کرده و مرکز شهر را به همسایگیهای مجاورشان متصل نمایند. همچنین هرجا که ممکن است مسیرهای ارتباطات درون بلوکی، بین خیابانهای اصلی و قطعات پارکینگهای مرتبط با همپیوندی بین بلوکها باید مورد تشویق و توجه قرار گیرند]پامیر،31،[1389 با توجه به قابیلت توسعه زیرسطحی در ایجاد این اتصالات از طریق زیرگذرها، مترو و ... میتواند بدیهی است که این فضاها میتواند نقش مثبتی را در تحقق این امر ایفا نماید. برای مثال در مونرآل کانادا؛ یک مجتمع بزرگ زیرزمینی، ارتباط نقاط عمده مرکز مونرآل از جمله مراکز عمومی و ارتباط 33 ساختمان بزرگ مرکز شهر از طریق این شبکه زیرزمینی در محله ویلماری را در تمام فصول ممکن میسازد]باستیه،347،.[1377 گفتنی است ،در صورت بهرهگیری از فضاهای زیرسطحی از هرنوع و کاربری که باشد باید این اصل را بهکار گرفت . اتصال به مبادی ورودی مراکز شهری، ایستگاههای مترو و اتوبوس، ساختمانهای مهم تجاری و خدماتی(ازقبیل پارکینگ، هتل و ...)میتواند در موفقیت این مراکز و فضاهای زیرین آنها راهگشا باشد. یکی از بهترین نمونههای این نوع ارتباطات شبکه PATH در تورنتوی کاناداست، که تقریبا اکثر ساختمانهای مهم شهری مراکز تجاری، اداری، خدماتی ، ایستگاهها و پایانههای سواره و ریلی را بههم میپیوندددر شهر کالگری نیز نیز به مانند دیگر شهرهای کانادا دارای شبکه زیرسطحی گستردهای میباشد. این شبکه به سیستم قطارهای شهری(موسوم به (C-Train متصل بوده و اکثر ایستگاهها و ساختمانهای مهم اداری، تجاری، خدماتی را با پیادهراههای زیرزمینی به هم دیگر متصل مینماید.[Daniel J. Boivin,1990] در شهرهای که اقلیم ناسازگار(سرمای شدید/گرمای شدید) دارند، توسعه حملونقل زیرزمینی میتواند تداوم کارکرد و حیات شهری را ممکن سازد. در اثر شهرهای کانادا نظیر تورنتو، مونترال، کالگری و ... شبکههای زیرزمینی این چنین نقشی را ایفا مینمایند.
