بخشی از مقاله
چکیده
امروزه دیگر توسعه به عنوان صرف رشد اقتصادی قابل قبول نیست. چرا که پس از تجربه مدل های رشد گوناگون، تصمیم گیرندگان و برنامه ریزان به این نتیجه رسیده اند که رشد اقتصادی بدون توجه به اصول و مولفه های پایداری زیان های جبران ناپذیر و غیر قابل بازگشتی بر حیات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی جوامع بر جای می گذارد. توسعه پایدار مفهومی است که در سالهای اخیر به عنوان یک مساله جهانی به آن نگریسته شده است. از یک سو سامانه های حمل و نقل و به ویژه استفاده از اتومبیل شخصی یکی از عوامل مهم و موثر در تغییرات جهانی آب و هوا، آلودگی های صوتی و هوا، انتشار گازهای گلخانه ای، ناپایداری ساختار شهرها، خطر اتمام سوخت های غیر قابل تجدید و تخریب محیط زیست و محسوب می گردد و از سوی دیگر توسعه پایدار شهری به دنبال پایداری شکل شهری، الگوی پایدار سکونتگاه ها و الگوی موثر بر حمل و نقل است بنابرین گریزی از پذیرش مدل های نوین حمل و نقل پایدار مطابق با پایداری توسعه شهر نیست چرا که علاوه بر رشد تعداد وسایل نقلیه، گسترش الگوهای مسافرتی پیچیده متکی بر اتومبیل شخصی از اساسی ترین محدودیت ها در دست یابی به توسعه شهری پایدار محسوب می شود. در این مقاله با بررسی مفاهیم توسعه توسعه پایدار و حمل و نقل پایدار و بررسی ارتباط توسعه پایدار شهری و حمل ونقل به ارائه راهکارهایی جهت دستیابی به حمل و نقل پایدار پرداخته شده است.
کلید واژه گان: توسعه پایدار، حمل و نقل پایدار، آرام سازی ترافیک، حمل و نقل عمومی، حمل و نقل سبز
توسعه پایدار
واژه توسعه پایدار1 را اولین بار به طور رسمی خانم برانت لند2 در سال 1987 در "گزارش آینده مشترک ما" مطرح کرد. این واژه در مفهوم گسترده آن به معنی "اداره و بهره برداری صحیح و کارآ از منابع پایه، طبیعی، مالی و نیروی انسانی برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب است که با به کارگیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل امروز و آینده به طور مستمر و رضایت بخش" امکان پذیر می شود .[2]طبق تعریف کمیسیون برانت لند توسعه پایدار به معنی "برآورده ساختن نیازهای نسل امروز بدون به خطر افتادن توانایی نسل های آینده در تامین نیازهایشان می باشد" .توسعه پایدار مفهومی است که در سالهای اخیر به عنوان یک مساله جهانی به آن نگریسته شده است.
این مفهوم، از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار گرفته و نهادهای بسیاری برای تحقق آن کوشیده اند و از آن به عنوان راهبرد مناسب جهت کمک به مقابله با چالش هایی نظیر افزایش جمعیت، تخریب زیست محیطی و محدودیت منابع، نابرابری اجتماعی-اقتصادی، بیکاری، فقر، ناهنجاریهای اجتماعی استفاده کنند .[5]امروزه توسعه پایدار به عنوان الگوواژه جدیدی در جهان مطرح شده است. ریشه های توسعه پایدار به نارضایتی از نتایج توسعه و رشد اقتصادی-اجتماعی در جوامع شهری و روستایی از منظر بوم شناسی - اکولوژی - برمی گردد. این الگو درصدد است با الگوهای تولید، توزیع و مصرف ناسازگار باطبیعت به مقابله بپردازد، از اتمام منابع و تخریب محیط زیست جلوگیری کنند و تنها فرایند توسعه ای را تایید می کند که به بهبود کیفیت زندگی انسانها در حد ظرفیت پذیرش نظام های پشتیبان حیات منجر شود .[5]
توسعه پایدار شهری1
نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحث های طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی به خصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه "توسعه پایدار" برای حمایت از منابع محیطی ارائه شد .[2]پیتر هال2 توسعه پایدار شهری را چنین تعریف کرده است: "شکلی از توسعه امروزی که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین کند."از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل آید تا در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی با دوام و از نظر اجتماعی همبسته نگه دارد .[4]
از جهت دیگر، چنانچه اندیشه توسعه شهری پایدار از دیدگاه تاریخی آن بررسی شود، مراحل چندی در این رابطه وجود دارد. در آغاز، در اواخر دهه 1980 تا 1992 که "کنفرانس محیط زیست و توسعه" سازمان ملل در ریو برگزار شد درک اهمیت توسعه پایدار موجب شد تا دستور کارهای ملی و بین المللی مرتبط با آن به سرعت شکل گیرد. در این زمان بود که بعضی از جنبه های مهم مطرح شد و موضوعات زیست محیطی گوناگونی مانند اثرات گازهای گلخانه ای، تهدید سلامتی بشر بر اثر آلودگی هوا، و شرایط بد زندگی در میان حاشیه نشینان مورد توجه قرار گرفت. در مرحله بعد توجه به مسائل زیست محیطی باعث تغییر و اصلاح سریع چالش های بین المللی شد که بعضی از آنها به تطابق منطقه ای اصلاحات زیست محیطی مربوط بود.[1]
نظریه توسعه پایدار شهری، پایداری شکل شهر، الگوی پایدار سکونتگاهها، الگوی موثر حمل و نقل در زمینه مصرف سوخت و نیز شهر را در سلسله مراتب ناحیه شهری بررسی می کند، زیرا ایجاد شهر را تنها برای لذت شهرنشینان می داند .[2]چنین توسعه ای تنها در ارتباط با تحولات تاریخی مطرح نمی شود بلکه در این رابطه توسعه خردمندانه علوم مختلف و دانش اجتماعی نیز مطرح است. توجه به تحولات تاریخی باعث می شود حجم و کیفیت دانش موجود درباره محیط زیست شهری افزایش یابد، از جمله شناسایی و رفع آلودگی هوا، گازهای گلخانه ای، تغییرات جهانی آب و هوا و موارد دیگری از این قبیل در این رابطه مطرح می شوند .[1]
حمل و نقل و آلودگی شهری
مفهوم توسعه3 در برابر رشد4 قرار می گیرد. توسعه یک مفهوم کیفی را مشخص می کند و می توان آن را معادل با افزایش کیفیت زندگی دانست که مسائلی، مانند بهداشت، آموزش، رفاه، آزادی حق بیان، حقوق و غیره را در بردارد.اما مفهوم پایداری توسعه شامل چندین مفهوم است ؛ یعنی پایداری اکوسیستم محیط زیست، پایداری منابع طبیعی، پایداری توسعه اقتصادی و پایداری رفاه انسانی. بنابراین توسعه پایدار، یعنی ایجاد فضای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که تضمین کننده کیفیت مطلوب زیستی باشد و بتواند مسائل یاد شده را به صورت پایدار و ماندگار حفظ کند.حمل و نقل و آلودگی شهری در عصر حاضر و به ویژه در نقاط شهری بزرگتر به عنوان معضلاتی اجتماعی و شهری نمود پیدا کرده اند. گر چه از جهاتی حمل و نقل به عنوان عامل رونق اقتصادی در به حرکت درآوردن چرخ های اقتصادی و درنتیجه فعال کردن نقاط شهری نقش داشته، در عین حال نکات منفی را نیز به دنبال آورده است.
چارلز ال رایت5 در کتاب اخیر خود تحت عنوان "چرخ های سریع حمل و نقل آهسته" به بررسی این موضوع به طوری دقیق و تحلیلی پرداخته است، و آن را به عنوان یک پدیده جدید قرن بیستمی به ویژه در شهرهای بزرگ و عمدتا در مناطق زیادی از جهان سوم معرفی کرده است .[5]در اغلب شهرهای کوچک و بزرگ جهان افزایش حجم ترافیک و ازدحام ماشین ها باعث توجه بسیاری از شهروندان به این موضوع شده است، البته موجب تولید مسائل مرتبط به پایداری هم چون آلودگی هوا، انتشار گازهای گلخانه ای و کاهش سوخت های فسیلی غیر قابل تجدید، تخریب فضای باز توسط راهها و پراکنش حومه های شهری، نزول کیفیت زندگی در واحد همسایگی محلی نیز شده است .[6]
حرکت گروههای مختلف جمعیتی و انواع کارها در نقاط شهری به عنوان یک مسئله جهانی امروزه مطرح است. به همین خاطر، کشورهای مختلف و دستگاههای برنامه ریزی ذی ربط، الگوهای مختلف حمل و نقل را متناسب با امکانات و نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود را طراحی کرده اند، ولی در موارد زیادی به لحاظ محیطی و اقتصادی و بهره برداری مناسب از این وسایل با معضل مواجه شده اند. نظام حمل و نقل در عصر حاضر نیاز به برنامه ریزی و مطالعات مستمر دارد به گونه ای که بتوان از روش های جایگزین و کمتر مشکل آفرین استفاده کرد. سمینارها، کنفرانس ها و جلساتی از این نوع، موضوع حمل و نقل و آلودگی را در صدر برنامه خود قرار داده اند و بدین گونه دایما" در جستجوی راه حل هایی می باشند.
طراحان شهری و برنامه ریزان حمل و نقل امروزه از وسایل حمل و نقل عمومی به جای وسایل حمل و نقل کوچک و خصوصی بسیار دفاع می کنند. مثلا به کارگیری اتوبوس و راه آهن به جای اتومبیل های سواری، کامیون و ... را با توجیهات خاص خود توصیه می کنند. همین طور به کارگیری دوچرخه، پیاده روی و نظایر آنها را برای مسافت های نزدیک توصیه کرده اند .[5]سامانه های حمل و نقل عمومی در سراسر جهان در تلاش برای غلبه بر رواج استفاده از ماشین های شخصی به وجود آمده اند. در سراسر امریکا، اروپا و حتی اغلب کشورهای در حال توسعه، اتومبیل های شخصی در حال افزایش سهم خویش را از مسافرت های موتوری در مقابل سامانه های حمل و نقل عمومی هستند. کاهش نقش حمل و نقل عمومی زنگ خطر را در اروپا نیز به صدا درآورده است، تا جایی که بسیاری از محققان هشدار داده اند که زمانی بسیار کوتاه باقی ماده است تا شهرهایی هم چون لندن و مادرید مانند لوس آنجلس و دالاس به طور کامل به وسیله نقلیه شخصی گرایش پیدا کنند .[6]
همزمان با چنین نظریاتی چارلز ال رایت اعتقاد دارد که شهرهای با درآمد بالا و اقتصاد بسیار فعال، نظام حمل و نقل عمومی بسیار کارآیی ندارد، یا به عبارت دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد. منظور نویسنده بیشتر شهرهای بزرگ امریکا می باشد. چارلز ال رایت هم چنین اضافه می کند که شهرهای بزرگ می بایست نیازهای افرادی را که در روز به طور معمول جابجا می شوند، در نظر داشته باشند. مطالعات شهری مستمر و مطالعات جامعه شناسانه در ابعاد مختلف آن با در نظر گرفتن رشد جمعیت، کنترل و مهاجرت، توزیع امکانات اشتغال و تولیدات اقتصادی به طور منصفانه در نقاط مختلف یک کشور و نظیر آن، می تواند تا حد زیادی راهگشای مشکل حمل و نقل باشد .[5]
حمل و نقل شهری پایدار
حمل و نقل پایدار شهری در واقع حرکت روان وسایل نقلیه، مردم و کالاهاست که مستلزم آسایش مردم و پایداری محیط با مطلوبترین هزینه و تلاش است. یک شهر مدرن باید دارای یک سیستم حمل و نقل کارآمد و گسترده برای ایجاد ارتباطات، دسترسی و ارتباط ما بین مناطق مختلف آن باشد."موثرترین و راحت ترین طریق جابجایی مردم و وسایل نقلیه با کمترین مصرف انرژی با مقبول ترین هزینه، کمترین ترافیک و کمترین اثرات سوء زیست محیطی نظیر آلودگی هوا صدا"همچنین در گزارش بانک جهانی - 1996 - حمل و نقل شهری پایدار و ارکان آن به شرح ذیل عنوان شده است:
-رکن اقتصادی و مالی: شامل مناسب بودن ساختار سازمانی، اقدامات و سرمایه گذاری برای زیرساخت های حمل و نقل می باشد.
-رکن زیست محیطی و اکولوژیکی: شامل بررسی چگونگی سرمایه گذاری برای حمل و نقل و انتخاب اشکال مختلف حمل و نقل موثر برکاهش مصرف انرژی و انتشار آلاینده ها می باشد.
-رکن اجتماعی که بر کافی بودن دسترسی به خدمات حمل و نقل برای همه اقشار جامعه تاکید دارد.
امروزه در شهرهایی که سیستم های ناپایدار حمل و نقل در حال شکل گیری است توسعه حمل و نقل اغلب به غلط به فعالیت هایی نظیر ساخت و ساز پل ها، عریض نمودن جاده ها و ایجاد سیستم های حمل و نقل سریع تعبیر می شود اگرچه حمل و نقل و نقل پایدار شامل همه این تکنیک ها می شود، ولی زمانی سیستم حمل و نقل پایدار تلقی می گردد که به طور همه جانبه کلیه جنبه های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را مورد توجه قرار دهد. حداقل نیاز به سفر، تناسب با نیازهای کلیه اقشار جامعه، استفاده از روش های حمل و نقل با کمترین اثرات سوء زیست محیطی و حداقل استفاده از منابع مالی و انسانی به عنوان جنبه های متفاوت یک سیستم حمل و نقل شهری پایدار مطرح گردیده اند.
این سیستم بر روی جابجایی مردم به جای وسایل نقلیه متمرکز می شود که عملاً موجب کاهش آلودگی هوا و ترافیک فزاینده می گردد. پایدری با تغییر در رفتارهای مردم به دست می آید. مانیز که مردم کاملاً از اثرات منفی انتخاب نحوه جابجایی خود مطلع گردند آنگاه داوطلبانه به کاهش مصرف منابع طبیعی و کاهش اثرات مخرب حمل و نقل کمک خواهند نمود .[3]مسلما" بهبود حمل و نقل رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی را به وسیله افزایش تحرک و بهبود دسترسی به افراد، منابع و بازارها ارتقاء می دهد. ابعاد چندگانه فشار حمل و نقل و هزینه های مرتبط آن که تحمیل می کند، می تواند چارچوب عمومی توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی و محیطی برای هر
