بخشی از مقاله
بررسی حمل ونقل پایدار شهری با محوریت توسعه حمل ونقل همگانی
چکیده
در جریان گسترش شهرنشینی و توسعه شهری بخش حمل و نقل بطور همزمان دارای دو نقش کلیدی و مهم تاثیرگذاری و تاثیرپذیری بر روند توسعه بوده است.شکل گیری فرم شهرهای جدید بطور عمده تحت تاثیر طرق حمل و نقل جاده ای و ریلی بوده و در سوی دیگر بافت و قالب شهرها با بکارگیری سامانه های حمل و نقل شهری و میزان توفیق آنها در انجام وظایف خود گره خورده است.در سالیان اخیر افزایش و پیچیده تر شدن چالش هایی نظیر مصرف بالای انرژی افزایش آلودگی های هوا و صوتی ضعف در برنامه ریزی اتلاف وقت و کاهش ایمنی در حمل و نقل شهری سبب گردیده است که مفهوم حمل و نقل پایدار تبدیل به چشم انداز این بخش در اکثر کشورهای دنیا گردد.به ایم نظور این مقاله مفهوم پایداری از سه دیدگاه اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی را بررسی و ضمن تعریف مفاهیم اولیه شاخص هایی را جهت ارزیابی آن معرفی می کند در ادامه به بررسی مهمترین سیاست در جهت دستیابی به این هدف یعنی تسعه حمل و نقل همگانی و برخی از مهمترین راهکارهای قابل ارائه در این زمینه پرداخته شده است.
1- مقدمه
امروزه صنعت حمل ونقل به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در فرآیند رشد و توسعه جوامع انسانی تلقی میگردد. این بخش زیربنایی، نه تنها اشتغال زا بوده و بر روند توسعه سایر بخش ها اثرگذار میباشد، بلکه تحت تأثیر سایر بخش ها می باشد. بنابراین هر گونه برنامه ریزی، مدیریت و بهره برداری ناصحیح می تواند به عنوان عوامل بازدارنده در رشد و توسعه اقتصادی جوامع به شمار آید، امروزه مهمترین زیرمجموعه سیستمهای حمل ونقل، حملونقل های همگانی شهری هستند. در جهت گیری
اکثر کشورهای صنعتی و پیشرفته جهان در حل معضل ترافیک شهری و حومه، روآوری به سوی حمل ونقل همگانی به عنوان یک اصل غیرقابل انکار پذیرفته شده است و تلاش در جهت افزایش مطلوبیت های استفاده از سامانه های حمل ونقل همگانی از طریق انتخاب شاخص های بررسی عملکرد سیستمهای حمل ونقل به عنوان گامی مؤثر در ارتقاء انگیزههای بکارگیری سیستمهای حمل ونقل همگانی توسط افراد جامعه مطرح می باشد.
2- چالشهای حمل ونقل
برنامهریزی حمل ونقل به دلیل ارتباط گسترده با سایر بخشهای تولیدی، مصرفی و نظارتی جامعه از اهمیت بالا و پیچیدگی فراوانی برخوردار است. به این منظور باید با برنامهریزی های کوتاهمدت، میان مدت و بلندمدت، از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کرد، زیرا اتخاذ تصمیمات مقطعی و فاقد مباحث تخصصی، تبعات منفی بسیاری را در پی خواهد داشت. در این میان، شناخت دقیق مشکلات و معضلات در شبکه حمل ونقل می تواند اثرات منفی تصمیمات را کاهش دهد. از جمله چالشها و معضلات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• مصرف بالای انرژی
حمل ونقل یکی از بخش های عمده و اصلی مصرف انرژی است و با توجه به مصرف بی رویه آن و یکی از معضلات محسوب می شود. رشد بالای مصرف انرژی به صورتی است که پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵، مصرف انرژی بخش حمل ونقل و انتشار گازهای گلخانه ای نسبت به سال ۲۰۰۰ تا دو برابر افزایش یابد [1]
• آلودگی هوا و صوت
معضل آلودگی هوا و صوت در اکثر شهرهای دنیا به طور عمده ناشی از تردد وسایل نقلیه می باشد. به عنوان نمونه در شهر تهران، بیش از 80٪ از انتشار آلاینده های هوا ناشی از وسایل نقلیه است [2] طبق برآورد بانک جهانی ارزش اقتصادی تلفات مالی و جانی و خسارات آلودگی هوا در ایران سالانه بالغ بر 1/8 میلیارد دلار اعلام گردیده و طبق آمار به علت آلودگی هوا در شهر تهران، عمر شهروندان تهرانی 5 سال کوتاهتر شده است [3].
O عدم برنامهریزی دقیق در حمل ونقل شهری
معابر، شبکههای بزرگراهی، پارکینگ و ... متناسب با رشد جمعیت و افزایش تعداد خودروها هیچ تغییری نداشته و امروز شاهدیم که معابر عبوری و کوچه ها و خیابان ها، پارکینگ وسایل نقلیه است. به عنوان نمونه، امروزه 3/4 میلیون خودرو و 2/2 میلیون موتورسیکلت در تهران تردد دارند 2 | شبکه بزرگراهی تهران باید 20 سال پیش 500 کیلومتر می شد که در حال حاضر در حدود 350 کیلومتر است [4]
• عدم وجود مدیریت واحد شهری عدم وجود مدیریت واحد شهری باعث ایجاد هرج و مرج و اختلال در عملکرد شهری شده و هیچ - یک از سازمان های مربوطه مشکلات موجود را نپذیرفته و از طرف دیگر با عدم هماهنگی با یک واحد هماهنگ کننده غالباً موجب هدر رفت سرمایه های ملی با فعالیتهای موازی می شوند.
* اتلاف وقت یکی از شاخص های مهم و کارآمد در مطلوبیت شیوههای حمل ونقل شاخص زمان سفر است. هر
چقدر میزان کمی این شاخص پایین آید مطلوبیت آن نوع سیستم حمل ونقلی بالا میرود. با ایجاد بسترسازی های مناسب در توسعه حمل ونقل همگانی و آموزشهای کافی در این بین میتوان با کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و روی آوردن به سامانه های حمل ونقل همگانی میلیون ها دقیقه دروقت صرفه جویی کرد.
O کاهش ایمنی
از دیگر معضلات حمل ونقل می توان به کاهش ایمنی اشاره کرد. با افزایش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و ایجاد تراکم ترافیک و فشارهای عصبی ایجاد شده بر رانندگان، عامل ریسک در اکثر رانندگان بالا رفته و اغلب منجر به تخلف از قوانین راهنمایی و رانندگی و در نهایت موجب کاهش شاخص ایمنی در حمل ونقل خواهد شد.
3- مفهوم پایداری
به منظور پیدا کردن درک صحیح از توسعه پایدار، لازم است در ابتدا مفهوم پایداری به خوبی روشن شود. جهت شناخت مفهومی پایداری، برخی از تعاریف قابل توجه در این زمینه، در جدول (1) آورده شده است. با توجه به این تعاریف در ادامه مقاله، به تعریف و تبیین مفهوم پایداری پرداخته گرفته شده است. این لغت از ریشه Sub به معنی پایین و tenere به معنی نگهداری کردن، گرفته شده است. لغت نامه آکسفورد سابقه صفت SuStainable را به سال 1611 ذکر کرده است. لیکن به نظر میرسد، واژه پایداری عمدتاً در این اواخر در زمینه های قانونی بکار گرفته شده است آ5]. در دهههای اخیر، واژه پایداری با معنی کنونی آن یعنی «آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد» کاربرد پیدا کرده است. در یک سیستم پویا مانند جامعه بشری، پایداری اساساً به معنی ثبات تعادل در طول زمان است. بنابراین این مفهوم چیزی نیست که بتوان آن را در یک مقطع اندازه گرفت یا سنجید. از نظر عملی می توان این گونه بیان کرد که پایداری در گذر زمان به این معناست که عوامل بیرونی نتوانند تعادل یک سیستم را بر هم بزنند. به این منظور اغلب شاخص هایی که در ادامه به آنها اشاره میگردد، در واقع به سنجش ناپایداری ها یا میزان و وسعت عدم تعادل ها میپردازند. در جدول (1) به تعاریفی از مفهوم پایداری پرداخته می شود.
جدول 1 : برخی از تعاریف مطرح شده در زمینه پایداری
از آنجایی که پایداری مفهومی پویا است، دارای مشخصات متعددی است که با گذشت زمان واضح تر و کامل تر میگردد. برای مثال در تعیین پایداری منابع طبیعی و برداشت از آنها، امروزه مهم این است که بدانیم میزان برداشت و مقدار برداشت شده در طول یک زمان معین نسبت به کل ذخایر در آغاز و پایان دوره زمانی و نیز میزان تولید مجدد و احیای منابع در طول این دوره زمانی چه مقدار است، لیکن در آینده ممکن است عوامل دیگری نیز به شناخت پایداری در این موضوع اضافه گردد.
4 - حمل و نقل پایدار
برنامهریزی شهری و فرآیند اجرای آن امری مستمر، همیشگی و پویا است و نمی توان با آن به صورت مقطعی، موقت و ایستا برخورد نمود. وجود نارسایی در روند برنامه ریزی شهری و حمل ونقلی، آثار و عوارض زیانبار و گسترده ای همچون افزایش زمان سفر، مصرف بالای انرژی، آلودگی هوا، کاهش ایمنی و از بین بردن بافتها و پیوندهای سنتی شهر به بار آورده است. یکی از ویژگیها و شاخص های محیط شهری مطلوب، دسترسی آسان، سریع و مطمئن شهروندان به نقاط مختلف شهر و بهرهمندی از کاربری های گوناگون موجود در سطح شهر است. از آنجایی که در حدود 30 ٪ انرژی مصرفی دنیا در حمل ونقلیهای درون شهری و بین شهری مصرف می شود، حمل ونقل یکی از توجهات اصلی در پایداری شهرها است. یک سیستم حمل و نقل پایدار نیازمند فعالیتهای بیش از کنترل آلودگی هوا، ترافیک یا کاهش مصرف سوخت است و بررسیها نشان داده است که هیچ راه حل منفردی برای حل معضل حمل ونقل وجود ندارد و رفع چنین مشکلی نیازمند یک ساز و کار جامع، پویا و قابل اطمینان است. واقعیت این است که وضعیت جابجایی مردم در جوامع امروز نامطلوب است و بدون انجام اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه بدون شک در آینده نزدیک تبدیل به بحران خواهد گردید، لذا هم کشورهای توسعه یافته و هم در حال توسعه ناگزیر به حرکت به سوی مدیریت پایدار حمل و نقل هستند و برای حل معضلات ترافیکی در شهرها می بایست مبانی و اصول حمل ونقل پایدار را به عنوان مرکز ثقل برنامه های آتی مد نظر قرار داد[0]
پایداری مورد نظر در زمینه های مختلف مورد بررسی است که عبارتند از: الف- اقتصادی، شامل هزینههای استفاده، استهلاک، سوخت و تعمیر و نگهداری سیستم حمل ونقل شخصی، پایینتر بودن همین این هزینه ها برای سامانه حمل ونقل همگانی و صرفه جویی در هزینههای ناشی از اتلاف وقت و کاهش تصادفات (هزینههای افزایش سطح ایمنی)، کاهش هزینه های سلامت روانی ناشی از کاهش تراکم ترافیک
ب - اجتماعی، شامل عدالت اجتماعی و افزایش نقش حرکتی معابر، حمل ونقل سبز (پیادهروی و دوچرخهسواری) و افزایش سطح تعاملات اجتماعی
ج - زیست محیطی، شامل کاهش انتشار آلایندههای انتشار يافته .3 سیستم های حمل ونقل، کاهش مصرف انرژی، افزایش سطح سلامت عمومی جامعه و کاهش سطح انواع آلودگی ها به خصوص آلودگی های صوتی و کاهش تأثیرات مخرب آنها.
1.4- ارائه تعاریفی در خصوص حملونقل پایدار در این بخشی از مقاله به بررسی تعاریف ارائه گردیده در زمینه حمل ونقل پایدار پرداخته می شود. در جدول )2( این تعاریف به همراه نویسندگان 9 مراجع آنها نمایش داده شده است. حمل ونقل پایدار به سیستمی از حمل و نقل گویند که تعادل اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی را بر اساس تقاضای موجود و جدید را بتواند حفظ کند و از کنترل خارج نشده و از بازدهی مناسب برخوردار باشد.
جدول 2 : برخی از تعاریف مطرح شده در زمینه حمل و نقل پایدار
منظور از پایداری این است که با هر گونه تغییر در میزان عرضه و تقاضا پایداری و ثبات سیستم حمل ونقلی به هم نخورده و یا بعد از مدت کوتاهی این ناپایداری بوجود آمده از بین برود.
2.4 - خصوصیات مطلوب شاخص های حملونقل پایدار انتخاب شاخصها باید به گونه ای باشد که پوشش دهنده اهداف کلی باشند و مجموعه شاخصها بایستی با واقع بینی انتخاب شده و خصوصیتی مانند در دسترس بودن اطلاعات و قابلیت فهم و استفاده آنها را برای مدیران اجرایی مد نظر قرار گیرد. شاخص ها اطلاعاتی درباره شرایط یا روند خصوصیات سیستم تحت بررسی را در اختیار ما می گذارند و در واقع متغیرهایی هستند که اطلاعات مربوط را خلاصه و یا ساده کرده و آنها را قابل لمس و قابل درک میکند و با کمی (مقداری) کردن آنها امکان سنجش آنها را فراهم می کند [11]. همانطور که در جدول (2) نمایش داده شده است، نویسندگان مختلف نیازهای متفاوتی را در مورد شاخص های حمل ونقل پایدار مطرح کردهاند. برخی از این نیازها به چارچوبهای خاصی وابسته اند یا توسط برخی خصوصیات محدود می شوند. به طور کلی شاخصهای ارائه گردیده در این بخش دارای خصوصیات زیر می باشد:
• ارزش شاخص ها باید قابل اندازه گیری (یا حداقل قابل مشاهده) باشد.
• دادهها باید در دسترس و یا قابل دستیابی باشند.
روش گردآوری داده ها ، فرآوری داده ها و تدوین شاخص ها، شفاف و مطابق استاندارد باشد.
ابزار تدوین و سنجش شاخص ها که شامل منابع مالی ، انسانی و فنی است در دسترس باشد
• شاخص ها یا مجموعه آنها باید کم هزینه باشند.
• مقبولیت اساسی شاخص ها در یک سطح متناسب (محلی، ملی یا بینالمللی) تقویت شود.
• مشارکت و پشتیبانی عمومی در کاربرد شاخص ها بسیار حائز اهمیت است.
با توجه به ویژگیهای ارائه شده در زمینه شاخص ها، در ادامه به بررسی شاخص های حمل ونقل
پایدار پرداخته می شود.
34- شاخصهای حملونقل پایدار
به طور کلی حمل ونقل پایدار از جهت اهداف اقتصادی موجب توسعه اقتصادی شود، یا به عبارت دیگر با برقراری نوعی حمل ونقل کارآمد به همراه بازدهی مکفی باعث توسعه در این بخش و با سرمایه گذاری در زیر ساختهای کارآ و کارآمد تعادل اقتصاد ملی را حفظ کند. از لحاظ اجتماعی باعث ارتقاء زندگی فردی و گروهی جهت خروج از مسائلی مانند افسردگی ناشی از کم تحرکی، کاهش جابجایی افراد کم درآمد و کم توانان جسمی مانند معلولین، سالخوردگان و کودکان گردد و باعث تحقق امنیت و عدالت اجتماعی، ارتقاء کیفیت زندگی در جامعه، سلامت و ایمنی شود. همچنین در دستیابی به اهداف زیست محیطی موجب بهبود محیط زیست و برون رفت از مسائلی چون عوارض زیست محیطی تولید خودرو و افزایش تقاضا برای مصرف سوختهای فسیلی و آلودگی های هوا و صوتی و مسائل موجب به خطر افتادن سلامت شهروندان می شود. شاخصهای ارائه گردیده در این مقاله در زمینه حملونقل پایدار از لحاظ اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به ترتیب در جداول (3)، (4) و (5) نشان داده شده است. در ستون آخر این جداول،
میزان سهولت دستیابی به دادهها بصورتی که عدد 1 نشان دهنده وجود اطلاعات به شکل استاندارد، عدد 2 بیانگر وجود اطلاعات به شکل غیر استاندارد و عدد 3 به معنای عدم وجود اطلاعات در حال حاضر می باشد.
