بخشی از مقاله
بررسی چشم انداز سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بر اساس طرح جامع حمل و نقل (مطالعه موردی: سیستم اتوبوسرانی بیرجند و حومه)
با رشد و توسعه شهر نشینی که به واسطه پدیده های مختلفی بوقوع می پیوندد ، سلسله نیازهای نو و به هم
پیوسته ای هم ، شکل می گیرد. امروزه استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی به ویژه اتوبوس یکی از مهم ترین وسایل مورد استفاده افراد می باشد. هدف از این پژوهش، بررسی کیفیت و کمیت سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی شهر بیرجند با در نظرگرفتن میزان پاسخگویی به انتظارات متنوع شهروندان می باشد. در این پژوهش از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. جامعه مورد پژوهش شامل شهروندان، ناوگان و سیستم اتوبوس رانی شهر بیرجند می باشد.یافته های پژوهش حاکی از این است که مطابق اطلاعات دریافتی از سازمان اتوبوسرانی، این شرکت در وضع موجود دارای 160 دستگاه اتوبوس در بخش های دولتی، خصوصی و تحت نظارت می باشد، همچنین متوسط آمار جابجایی روزانه اتوبوسرانی، حدود 66000 سفر است. با توجه به سهم برآورده شده برای اتوبوس درچشم انداز تعیین شده در افق سال 1396 (معادل (%26 میزان سفرهای انجام شده با اتوبوس در طول یک روز معادل 88000هزار خواهد بود که با در نظر گرفتن
ضریب سفر به جابجایی معادل 1/6 برای انجام آن، جمع جابجایی روزانه توسط اتوبوسرانی 140000هزار می
رسد که اگر عملکرد جابجایی یک دستگاه اتوبوس در روز 700 در نظر گرفته شود، تعداد اتوبوس مورد نیاز فعال در روز 200 دستگاه و تعداد کل ناوگان اتوبوس در این صورت معادل 240دستگاه می باشد.نتایج این
پژوهش نشان می دهد، سیستم اتوبوسرانی بیرجند و حومه در سال افق طرح با رشد %70 مواجه خواهد بود.
واژگان کلیدی: چشم اندار، سیستم اتوبوسرانی، طرح جامع حمل و نقل، ناوگان
-1 مقدمه
با رشد شتابان شهرنشینی در چند دهه اخیر، شهرها به عنوان بزرگ ترین مجموعه های زیستی جهان، پذیرای بیش از دو سوم جمعیت جهان تا سال 2020 خواهند بود.با گسترش این روند نهایتا کره زمین به سمت تبدیل شدن به یک جهان شهری می رود.این روند در حالی به پیش می رود، که در دهه های اخیر جابه جایی و حمل و نقل در شهرها - به ویژه شهرهای پرجمعیت - همواره به عنوان یکی از اصلی ترین چالش های شهری مطرح بوده است.
مطالعات حمل و نقل شهری در طول 50 سال گذشته تغییرات بسیاری داشته است. در دهه های اولیه تاکید اصلی مطالعات امور حمل و نقل، بر افزایش ظرفیت برای پاسخگویی به روند افزایش تقاضای سفر با وسایل نقلیه موتوری استوار بوده است. (جهانشاهی:(112:84 مطالعه نیومن و کنت ورسی در سال 1989روی شهرهای مختلف دنیا نشان می دهد که هرچه میزان زیرساخت های جاده ای و مقدار فضای تخصیص یافته به حمل و نقل درون شهری بیشتر باشد به همان اندازه میزان استفاده از اتومبیل - مصرف بنزین و آلودگی بیشتر خواهد شد. از این رو روند پیشرفت های سیستم های حمل و نقل شهری در دنیا نشان می دهد که رویکرد صنعتی اتومبیل محور دهه های اخیر به سمت پیاده محوری و استفاده از حمل و نقل عمومی تغییر یافته است.(تاجدار:(1:88 تسهیل رفت و شد و یا حمل و نقل عمومی به معنای جامع آن با فراهم ساختن زمینه ها و امکانات زیربنایی شامل ایجاد، توسعه و مناسب سازی شبکه معابر برای بهبود عبور و مرور اقدامات روبنایی شامل تأمین ناوگان کارآمد عمومی، توقفگاه ها یا ایستگاه های کافی و مکانیزه، تمیزی و ایمنی معابر و استفاده از سیستم های هوشمند حمل و نقل و متناسب با ضریب توسعه شهرها و رشد جمعیت از اصلی ترین برنامه ها و دغدغه های مدیران حوزه شهری محسوب می شود که میبایست مجدانه بدان توجه کرده و اهتمام کامل معطوف بدان نمایند.
از این رو نوشتار حاضر با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه توسعه حمل و نقل عمومی به عنوان یکی از اصلی ترین رهنمودهای نوین حمل و نقل شهری، سعی در تبیین و بررسی چشم انداز سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بر اساس طرح جامع حمل و نقل در شهرستان بیرجند و حومه دارد.
-2 روش مورد بررسی
هدف از پژوهش حاضر، بررسی کیفیت و کمیت سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی شهر بیرجند با در نظرگرفتن میزان پاسخگویی به انتظارات متنوع شهروندان می باشد. جامعه مورد پژوهش شامل شهروندان، ناوگان و سیستم اتوبوسرانی شهر بیرجند با توجه به عرضه و تقاضای سفر می باشد. در این پژوهش از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است.اطلاعات میدانی کسب شده از اداره کل اتوبوسرانی بیرجند و
سند راهبردی توسعه اتوبوسرانی برای طرح پیشنهادات جهت بهبود سیستم حمل و نقل همگانی به ویژه اتوبوسرانی شهر بیرجند کمک کرده است.
-3 تعاریف مرتبط با چشم انداز سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بر اساس طرح جامع حمل و نقل
-1-3 تعریف چشم انداز:
چشمانداز یک آینده واقعگرایانه معتبر و جذاب برای سازمان است . چشمانداز، نمادی جذاب از تمامی مسایلی است که برای سازمان ممکن است. چشمانداز، سرنوشت درخشان و راه مشخصی است که هیچ سازمان دیگری، حتی سازمانی که دقیقاً در همان کار فعالیت دارد، نمیتواند دارای همان چشمانداز باشد. بیان صریح سرنوشتی که سازمان باید بسوی آن حرکت کند(گری، (1382
-2-3 طرح جامع حمل و نقل
یکی از مهمترین زیر مجموعه یا زیر سیستمهای شهری، سیستم حمل و نقل می باشد. برنامه ریزی حمل و نقل ، فن نظام یافته ای از تجزیه و تحلیل، تشخیص و راهکار در حمل و نقل و ترافیک است . هدف کلی آن ایجاد ایمنی و سیستمی کارا و مناسب در ارتباط با نیازهای جاری و آینده و اولویتهای جامعه است.(بزرگمهرنیا، (1389 یک مطالعات طرح جامع حمل و نقل در شرایط نرمال به سه تا پنج سال زمان نیاز دارد. یکی از ویژگیهای
الزامی در هر مطالعه توجه به اسناد بالادستی موضوع مطالعه است. در خصوص طرح جامع حملونقل هم که به عنوان یک برنامه جامع و کلان برای تمام فعالیتهای بخش حملونقل کشور تهیه میگردد، بایستی توجه ویژهای به برنامهها و سیاستهای بالادستی کشور صورت پذیرد که منجمله شامل چشمانداز بلندمدت کشور و اهداف کمی و کیفی آن، سیاستهای کلی نظام در بخش حملونقل، سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی و همچنین اهداف و سیاستهای برنامه پنجساله پنجم توسعه کشور میباشد.(ناصریان، (1393
-3-3 سیستم حمل و نقل عمومی
حمل و نقل عمومی، تمامی سیستم های حمل و نقلی را دربرمی گیرد که دارای مشخصه های زیر باشند:
- مسافران در ماشین مالکیتی خودشان سفر نکنند.
- سفر به صورت جمعی انجام شود نه انحصاری. به همین علت است که در بسیاری از کشورها، تاکسی را جزو حمل و نقل عمومی محسوب نمی نمایند. در ایران نیز بتدریج این اتفاق در حال شکل گیری است..
حمل و نقل عمومی معمولا به سیستم های ریلی و اتوبوسی اطلاق می گردد. البته در یک تعریف فراگیرتر، هواپیمای مسافری و کشتی مسافری نیز جزو حمل و نقل عمومی محسوب می گردد.(تقی زاده، (1388
-4-3 عرضه و تقاضای سفر
عرضه و تقاضای سفر در حمل و نقل عمومی عبارت است از جریان افراد استفاده کننده از وسایل نقلیه عمومی که تقاضایی را در جامعه برای بهره وری از سیستم حمل و نقل عمومی مطرح می کنند.
مدیریت تقاضای سفریا مدیریت حرکت عبارت است از:
- افزایش کارایی سیستم حمل و نقل
- حرکت وسیله ای برای رسیدن به هدف نه خود هدف -
- تاکید بر جابجایی افراد و کالاها نه وسایل نقلیه
- تغییر در رفتارهای سفر(چگونه، چه موقع ، به چه مقصدی... ) (عقیلی، (1392
-4 شناخت و تحلیل سیستم اتوبوسرانی بیرجند و حومه
-1-4 حمل ونقل درون شهری بیرجند
حمل و نقل درون شهری بیرجند در حال حاضر در 3 حوزه تاکسیرانی ، مینی بوسرانی و اتوبوسرانی در قالب دو سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی شهر بیرجند و سازمان اتوبوسرانی بیرجند و حومه وابسـته به شهرداری بیرجند مشغول ارائه خدمات به مردم میباشند . مجموعاً روزانه 106 هزار سفر شـهری در شـهر بیرجند توسط ناوگان حمل ونقل عمومی درون شهری بیرجند انجام میشود که از این تعداد 66 هزار متعلـق
به سازمان اتوبوسرانی و 40 هزار متعلق به سازمان تاکسیرانی بیرجند میباشد .
سازمان اتوبوسرانی بیرجند و حومه در بدو شروع خدمات رسانی به مردم به صورت مستقل تعداد 21 دستگاه اتوبوس و تعداد 19 دستگاه مینی بوس داشته و با کرایه 100 ریال به صورت دریافت بلیت خدمات دهی می نمود و در حال حاضر تعداد 160 دستگاه اتوبوس و تعداد 90 دستگاه مینی بوس تحت نظارت با کرایه متوسط 1300ریال به صورت کارت بلیت الکترونیک روزانه بیش از 66000 سفر شهری را انجام می دهد.
در طراحی سیستم حمل و نقل عمومی شهربیرجند به منظور یکپارچه بودن کل سیستم و هماهنگی سیستم ها با یکدیگر از الگوریتم خوشه ای میتوان استفاده کرد. در الگوریتم خوشه ای، شبکه اتوبوسرانی به عنوان تنه و محور اصلی و عنصر غیر قابل تغییر طرح یکپارچه سازی در نظر گرفته می شود. بدیهی است وظیفه
اصلی اتوبوسرانی در این طرح، جابجایی سفرهای انتقالی و کریدوری و برقراری ارتباط بین پایانه ها می باشد.
-2-4 عرضه اتوبوسرانی
سازمان اتوبوسرانی در سال 1391 دارای 160 دستگاه اتوبوس در بخش سازمانی و خصوصی بوده که در حدود 200نفر راننده شاغل در این بخش فعالیت دارند که تعداد 120 دستگاه فعال بوده است.
در حال حاضر 2 پایانه اتوبوسرانی در شهر بیرجند وجود دارد که در شکل شماره 1 موقعیت پایانه ها نشان داده شده است.
شکل شماره -1 موقعیت پایانه های آزادی و ابوذر
پایانه اتوبوسرانی ابوذر در واقع شاهراه اصلی خطوط اتوبوسرانی را تشکیل می دهد.
شبکه خطوط اتوبوسرانی در مسیر رفت و برگشت بیش از 450 کیلومتر طول داشته و شامل بیش از 400 موقعیت ایستگاه اتوبوس می باشد که بعضی از این ایستگاه ها چندین خط اتوبوس از آنها عبور می کند. مسیر شبکه خطوط اتوبوسرانی شهر بیرجند در وضع موجود در شکل شماره 2 نشان داده شده است.
Sc:1 50000
شکل شماره-2 مسیر شبکه خطوط اتوبوسرانی شهر بیرجند
-3-4 تقاضای اتوبوسرانی
متوسط جابجایی روزانه اتوبوسرانی در سال 1391 حدود 66000 سفر است.که به صورت کارت بلیت ازسیستم هوشمند بلیت الکترونیک ناوگان اتوبوسرانی استخراج گردیده است.
با توجه به میزان تولید سفرهای انجام شده با اتوبوس و میزان جذب همین سفرها در نقاط مختلف شهر بیرجند این نتیجه حاصل می شود که بیشترین تولید سفر مربوطه به منطقه سجادشهر و پس از آن کوی کارگران است. در صورتیکه در جذب سفرها بیشترین جذب در محدوده بازار بیرجند و پس از آن در میدان ابوذر صورت می گیرد. متوسط سر فاصله حرکت اتوبوس ها در خطوط حدود 12 دقیقه است. متوسط طول خطوط حدود 8 کیلومتر و متوسط زمان یک جابجایی نیز نزدیک به 30 دقیقه می باشد. متوسط سرعت مسافر در اتوبوس نیز حدود 14 کیلومتر در ساعت است.
-5 ارائه چشم انداز پیشنهادی، اهداف کلی و راهبردها
چشم انداز طرح جامع حمل و نقل و ترافیک بیرجند که به صورت زیر تعریف شده سیمای آینده حمل و نقل و ترافیک شهر بیرجند را در سال افق طرح 1396 تشریح کرده است.
» در سال 1396 شهر بیرجند دارای سیستم حمل و نقلی است که کیفیت زندگی و فعالیت ساکنان شهر را مبتنی بر عدالت
اجتماعی و مطابق با استاندارهای بین المللی ارتقاء داده و این امر متضمن یک سیستم یکپارچه، در دسترس، راحت، ایمن،
سازگار با محیط زیست و در جهت توسعه اقتصادی بیرجند است که در نظر گرفتن محدودیت منابع قابل اجرا باشد.«
با نگاهی به چشم انداز تعریف شده مشخص می گردد که می توان آن را در چهار عنوان جداگانه طبقه بندی کرد که عبارتند از:
. ارتقاء کیفیت زندگی و فعالیت ساکنان
. ارائه خدمات مطلوب (یکپارچگی، در دسترس بودن، راحتی، ایمنی و سازگاری با محیط یست) به استفاده کنندگان
. کمک به توسعه اقتصادی شهر
. قابلیت اجرا در شرایط منابع محدود
شکل شماره 3 نمایی از چشم انداز مطرح شده را نشان می دهد. همان طور که مشاهده می شود، ارائه خدمات مطلوب به استفاده کنندگان یکی از ارکان چشم انداز طرح جامع حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه است. تحقق این چشم انداز نیازمند یک سیستم حمل و نقل عمومی پیشرفته یکپارچه است.
شکل شماره 3 -چشم انداز حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند 1396
بنابراین متناسب با چشم انداز طرح جامع حمل ونقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه ، می توان چشم اندازی برای سیستم حمل و نقل عمومی شهر بیرجند در سال افق طرح تعریف کرد.
» در سال 1396 شهر بیرجند دارای یک سیستم حمل و نقل عمومی سریع، راحت، یکپارچه و استاندارد است به طوری که شهروندان می توانند با استفاده از هر یک از وسایل نقلیه عمومی خود را در کوتاه ترین زمان ممکن از مبدأ به مقصد برسانند. این سیستم قابل اعتماد بوده به طوری که کیفیت فعالیت های شهروندان را ارتقاء می دهد.«
برای دستیابی به اهداف چشم انداز سیستم حمل و نقل عمومی در طرح جامع، باید اهداف کلی آن ها برآورده شوند. در حقیقت هر یک از اجزای چشم انداز خود از چندین هدف کلی تشکیل شده اند. برای این که شاخصی برای کمی کردن این اهداف داشته باشیم تا بتوانیم میزان موفقیت طرح را در رسیدن به هر یک از اهداف بسنجیم، برای هر هدف کلی نیز یک یا چندین راهبرد مشخص شده که برای برآورده شدن آنها نیز یک یا چند برنامه تعریف شده است. شکل شماره 4 نمای کلی چشم انداز، اهداف کلی، راهبردها و برنامه های سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه را نشان می دهد.
شکل شماره 4 نمایی از چشمانداز، اهداف کلی و راهبردهای سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه در سال افق طرح
برای اینکه مشخص شود سیستم حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه در ارتباط با هر یک از موارد تا کجا می تواند پیشرفت کند، باید استانداردهایی برای آنها مشخص شود. بر این مبنا شاخص های ارزیابی چشم انداز طرح جامع حمل و نقل اتوبوسرانی بیرجند و حومه در جدول شماره 1 تعریف شده اند.
جدول شماره -1 شاخص های حمل و نقل عمومی شهر های مختلف جهان در سال 2006
