بخشی از مقاله
چکیده
در میان سوختهای فسیلی آمارها نشانگر افزایش جایگاه گاز در سبد انرژی جهان است. گستره جغرافیایی کشورهای همسود در بخش آسیای مرکزی،دریای خزر و خلیج فارس دارنده بیشترین منابع گازی جهاناند.با توجه به کاهش حجم منابع نفتی در سراسر جهان،پیامدهای اندک منفی زیست محیطی گاز،قیمت پایین آن،الزام پیمان کیوتو به کاستن از منابع آلودهگر با منشا فسیلی،اقبال به بهربرداری از منابع گازی در حوزههای مختلف افزایش داده است.
ایران دومین دارنده ذخایر گازی جهان پس از روسیه است که واسطه دسترسی به آبهای آزاد و کانونهای بزرگ مصرف و تولید در مناسبات بین المللی،منزلت ژئو پولیتیک خاصی میتواند داشته باشد.مولفههای متعدد داخلی و خارجی دخیل در انتقال گاز ایران از منطقه پارس جنوبی به شرق آسیا به ویژه هند و پاکستان فرصتهای ژئوپولیتیکی کشور را به چالش کشاندهاند.
نویسندگان مقاله بر این باورند که ایران باید به تدوین دستور کار ژئو پولیتیکی بپردازد که هم جوابگوی مشکلات و مطالبات منطقهای و جهانی باشد و به گونه مطلوب برآورنده منافع ملی باشد اقتصاد جهانی بشدت در حال وابسته شدن به گار طبیعی است و این منبع انرژی همچنان پیشروترین جزء تشکیل دهندهء انرژی مصرفی اولیهء جهان طی دهههای آتی خواهد بود.بنابراین،کنترل بر منابع انرژی گازی و راههای ترانزیت آن اکنون به یکی از ابزارهای قدرت تبدیل شده است.بر این اساس،کشورهای دارنده و تولیدکننده ی این محصول میتوانند از این ابزار اقتصادی برای رسیدن به اهداف سیاسی و همچنین،کسب وجهه در عرصهء بین المللی استفاده نمایند.
بنابراین،ایجاد سازمانی با حضور کشورهای صادرکننده ی گاز به منظور تعیین اهداف و راهکارهای مفید و منطقی برای به حداکثر رساندن منافعشان،امری ضروری و اجتنابناپذیر به نظر میرسد. ازاینرو، بررسی اهداف جمهوری اسلامی ایران بعنوان صادرکننده ی گاز و شناسایی تحولات ژئوپلتیک و ژئواکونومی ناشی از شکلگیری اوپک گازی در سطح منطقهای و تأثیر آن بر سیاست و اقتصاد کشورهای تولیدکننده و مصرفکننده و نیز نقش آن در روند توزیع قدرت منطقه ای، هم برای کشورهای عرضهکننده و هم برای دولتهای عمده ی مصرفکننده، بسیار مهم و حیاتیاست ایران بهدلیل دارا بودن دومین منابع عظیم انرژی - نفت و گاز - و همچنین موقعیت ژئوپلیتیک مناسب؛ یعنی واقع شدن درمیان دو کانون مهم انرژی دنیا - خلیج فارس و دریای خزر - در جایگاه ویژهای از نظر تامین انرژی و امنیت آن قرار گرفته است.
انرژی و امنیت آن با توجه به اهمیتی که برای مصرفکنندگان دارد، میتواند به یکی از محملهای پیوند ایران با قدرتهای موثر در نظام جهانی تبدیل شود. برقراری پیوندهای انرژی با کشورهای مهم و تاثیرگذار در عرصهی منطقه ای و بینالمللی، افزون بر منافع اقتصادی، منافع امنیتی قابل توجهی را برای کشور در پی خواهد داشت؛ زیرا این کشورها را در تامین یک کالای استراتژیک ، به میزان قابل توجهی به ایران وابسته میکند. زمینههای انرژی ایران، از جمله فرصتهای پیش روی این کشورها برای تنوع بخشی به بازار بزرگ تقاضای انرژیشان است، اما این کشورها با وجود نیاز بالا به واردات انرژی در طول دههی اخیر، بهدلیل اختلافهای سیاسی، نه تنها پایینترین سطح روابط انرژی را با جمهوری اسلامی ایران داشتهاند، بلکه در مواردی نیز، بهدلیل هم سویی با سیاستهای ضدایرانی آمریکا، مانع از تحقق فرصتهای ژئوپلیتیک انرژی ایران شدهاند.
ادامهی این روند با توجه به جایگاه ایران در امنیت انرژی منطقهای و جهانی به واردات نفت و گاز، در دراز مدت، در راستای اهداف امنیت انرژی کشورهای یاد شده نیست. این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی به تحلیل ژئوپلیتیکی منابع انرژی ایران و تاثیر آن بر همگرایی منطقه ای می پردازد و زمینهها و موانع همکاری های انرژی گاز طبیعی را مورد تحلیل قرار می دهد
مقدمه
بنیاد توسعه صنعتی بر انرژی است.بزرگترین کانونهای مصرف انرژی جهان، مناطق توسعهیافته یا با نرخ رشد بالای اقتصادیاند.ازاینرو صنعت با مواد هیدروکربنی - نفت و گاز - پیوند ناگسسته دارد. این پیوند ناگسسته اساس قدرت در سده بیستم و بیست و یکم است. لذا در مناسبات قدرت در روابط بین الملل چیرگی بر کانونهای تولید منابع هیدروکربنی و مسیر انتقال آن به ویژه گاز در آینده اساس بسیاری از کنشگریهای امروزین واحدهای سیاسی است
دسترسی و چیرگی بر منابع و مسیر انتقال گاز خلیج فارس در آینده نزدیک اساس بسیاری از تحولات منطقه خواهد بود.کشور ایران به واسطه موقعیت بی همتای ژئو پولیتیک و ظرفیتهای بالای ژئو اکونومیک،داشتن منابع عظیم گازی به ویژه در سواحل خلیج فارس دارای توان اثرگذاری بالای در امنیت جهانی در حوزه انرژی است. چنین شاخصههایی با توجه به راهبردها نظام سیاسی ج.ا.ایران میتواند در قالب فرصت و تهدید نمود بیابند
اکنون که انرژی گازی به یکی از بزرگترین کالاهای استراتژیک در جهان تبدیل شده است،دارندگان این منبع انرژی نیز برآنند که،از این پتانسیل برای تأثیرگذاری بر معادلات منطقه ای به نفع خود استفاده کنند، چرا که با توجه به اهمیّت فزآینده ی گاز در آینده، هر کشور یا گروهی از کشورها که بتواند کنترل بازار گاز را در دست گیرد، در عرصه ی بین المللی نیز تأثیرگذار خواهد بود.
از ابتدای قرن بیستم که نفت خام کمکم جایگاه خود را به عنوان مهمترین منبع تأمین انرژی در جهان باز کرده است،میزان ذخایر و همچنین وضعیّت عرضه و تقاضا برای کشورهای دارندهی این ذخایر که عمدتا تولیدکننده و صادرکننده هستند و همچنین برای کشورهای واردکننده و مصرفکننده این حامل انرژی، اهمّیّت فزایندهای پیدا کرده است. چنین وضعیّتی ناشی از محدودیت منابع نفت و گاز و همچنین عدم تناسب در پراکندگی جغرافیایی این ذخایر و بازارهای مصرف آن است . توزیع نامتناسب ذخایر نفت و گاز طبیعی در مناطق مختلف جغرافیایی و کشورهای واقع در این مناطق، سبب شده که برخی از مناطق و کشورهای واقع در آنها، به قطبهای ذخیرهی نفت و گاز تبدیل شوند و در مقابل،برخی مناطق و کشورهای واقع در آنها بهرهای از ذخایر انرژی کافی نداشته و حتّی برخی بهطور کلّی فاقد این ذخایر باشند
محدودیتهای یاد شده در کنار مصرف بیشتر و بالاتر کشورهای صنعتی و بیشتر توسعهیافته و تأثیر این کالای استراتژیک بر چرخهای اقتصادی این کشورها، در کنار مصرف کمتر و پایینتر کشورهای کمتر توسعهیافته و در حال توسعه که خود بهطور عمده دارندهی این دستهاز مواد خام هستند - و حتّی مهمترین منبع درآمد این کشورها است - ،سبب تشدید اهمّیّت میزان و محلّ این ذخایانرژی و همچنین وضعیّت عرضه و تقاضا و امنیّت آنها در بازارهای جهانی شده است.چنینوضعیّتی با در نظر گرفتن پراکندگی نامتناسب منابع نفت و گاز و گاهی دوری مراکز عمدهی مصرف از آنها، در کنار مشکلات دسترسی آسان و بدون دغدغه به منابع و بازارها برای مصرفکنندگان و تولیدکنندگان، سبب شکلگیری رقابت میان مصرفکنندگان برای دستیابی به منابع مطمئن انرژی و تولیدکنندگان برای بازارهای مطمئن تقاضا شده است
در این میان ایران،به عنوان یکی از کشورهای دارندهی عظیمترین منابع نفت و گاز جهان، از این قائده جدا نیست و مانند تولیدکنندگان دیگر، به دنبال کسب بازارمطمئن و درازمدّت تقاضا برای محصولات انرژیبای منافع ملّی خود است. برای ایران از بین واردکنندگان بزرگ نفت و گاز جهان،کشورهایعضو اتّحادیهی اروپایی با رتبهی نخستین واردکنندهی نفت خام جهان و همچنین از متقاضیان عمدهی گاز طبیعی، در جایگاه ویژهای قرار دارند.
