بخشی از مقاله
چکیده
نظریه های ارتباطی در نیمه دوم قرن بیستم ، متوجه نگاه خاص و ویژه ای به مفهوم گفتمان و زبان حاکم بر آن و مسائل و موضوعات خاص ارتباطاتی رایج بوده است .در مقاله حاضر ابتدا تلاش شده است تا ضمن ارائه تعاریف مرتبط با موضوع ویژگی های مشترک،تحلیل گفتمان خشونت و رابطه آن با ارتباطات بر شمرده شود. سپس به سیر تحول تحلیل گفتمان خشونت و همچنین اهداف آن و در ادامه نیز به الگوهای خشونت کلامی از نظر مالکین پرداخته شده است.از میان انواع زیرساختها میتوان به یکی از بنیادی ترین کارکردهای تحلیل گفتمان در تغییر نوع ارتباط و گفتمان غالب نام برد که نوع کلمات و حتی زبان گفتاری را نیز تغییر می دهد.
مقدمه و هدف
تحلیل گفتمان که امروزه به گرایشی بین رشته ای ِ در علوم اجتماعی تبدیل شده است ریشه در جنبش انتقادی ادبیات ، زبانشناسی - نشانه شناسی - تاویل گرایی ، هرمنوتیک گادامر و تبار شناسی و دیرینه شناسی میشل فوکو دارد.
بنیان های فکری تحلیل گفتمان فراتر از تحلیل متن یا نوشتارّ یا تحلیل گفتار است. گفتمان مجموعه ای از گزاره هایی است که یک مفهوم کلی را در بر می گیرد. همچنین در تحلیل گفتمان فراتر از دیدگاه هارولد لاسول درباره تحلیل فرستنده ، تحلیل پیام ، تحلیل وسیله و تحلیل گیرنده - به طور مجزا - بحث می شود.
تحلیل گفتمان در هرمنوتیک با ریشه های روانشناختی از دیدگاه شلایر ماخر و با ریشه های جامعه شناختی از نظریات گادامر بهره می گیرد. اساس هرمنوتیک گادامر تاکید دارد که مهنای متن می تواند مستقل از آگاهی فردی وجود داشته باشد. او معتقد به نظریه استقلال معنای ذاتیْ است.
در نظرات میشل فوکو - که می توان از او به عنوان بنیانگذار تحلیل گفتمان یاد کرد - تاکید بر این است که رابطه ای تعاملی بین نوشته و زمینه وجود دارد . همچنین رابطه ای تعاملی و دیالکتیکیَ بین " گفتمان ، قدرت ، معرفت و حقیقت " وجود دارد. مهمتریت دستاورد فوکو را تحلیل روابط قدرت و معرفت می دانند.
در تحلیل گفتمان مجموعه شرایط اجتماعی ، زمینه وقوع متن یا نوشتار ، گفتار ، ارتباطات غیرکلامی و رابطه ساختار و واژه ها در گزاره ای کلی نگریسته می شود.
واژه ها هر کدام به تنهایی مفهوم خاص خود را دارا هستند اما در شرایط وقوع و در اذهان گوناگون معانی متفاوتی دارند. انتقال ، دریافت و تاثیرگذاری متفاوت و گوناگونی در پی دارند .بطور مثال رستگاری برای یک انسان دیندار مسیحی معنایی متفاوت از رستگاری برای یک انسان آزادیخواه دارد.
در ارتباطات نظریه های تحلیل عناصر ارتباطی هارولد لاسول ، نظریه معنای دیدید برلو و نظریه تنوع پیام - پیامهای برداشتی ، ارسالی ، دریافتی ، ادراکی و اصلی - می تواند ارتباطی نسبی با تحلیل گفتمان داشته باشد. اگرچه می توان گفت : تحلیل گفتمان برجسته ترین روش تحلیل ارتباطات است .
اصطلاح "تحلیل گفتمان " نخستین با در سال 1952 در مقاله ای از زبان شناس معروف انگلیسی زلیک هریسُ به کار رفته است . زلیک هریس در این مقاله دیدی صورت گرایانه از جمله به دست داد و تحلیل گفتمان را صرفا نگاهی صورت گرایانه - و ساختار گرایانه - به جمله و متن برشمرد .
بعد از هریس ، بسیاری از زبان شناسان تحلیل گفتمان را نقطه مقابل تحلیل متن دانسته اند . به اعتقاد این عده تحلیل گفتمان شامل تحلیل ساختار زبان گفتاری - مانند گفت و گو ها ، مصاحبه ها و سخنرانی ها - و تحلیل متن شامل تحلیل ساختار زبان نوشتاری - مانند مقاله ها ، داستان ها، گزارش ها و غیره - است . دیری نگذشت که بعضی از زبان شناسان مفهوم را در معناهای متفاوتی به کاربردند . دسته ی اخیر معتقد بودند که تحلیل گفتمان بیشتر به کارکرد یا ساختار جمله و کشف و توصیف روابط آن می پردازد .
به عبارت دیگر تحلیل گفتمان نزد این عده عبارت بود از شناخت رابطه ی جمله ها با یکدیگر و نگریستن به کل آن چیزی که نتیجه ی این روابط است . مطابق این تعریف ، در تحلیل گفتمان ، برخلاف تحلیل های سنتی زبان شناسانه ، دیگر صرفا با عناصر نحوی و لغوی تشکیل دهنده ی جمله به عنوان عمده ترین مبنای تشریح معنا ، یعنی زمینه ی متنًٌ سرو کار نداریم ، بلکه فراتر از آن به عوامل بیرون از متن ، یعنی بافت موقعیتیٌٌ ، فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی ، ارتباطی و غیره سرو کار داریم . بنابراین ، تحلیل گفتمان » چگونگی تبلور و شکل گیری معنا و پیام واحدهای زبانی را در ارتباط با عوامل درون زبانی - زمینه متن واحدهای زبانی ، محیط بلافصل زبانی مربوطه و نیز کل نظام زبانی - و عوامل برون زبانی - زمینه ی اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی و ارتباطی و موقعیتی - بررسی می کند .
البته زلیک هریس آن را در معنای وسیعی به کار گرفته است . او معتقد است بحث در باره گفتمان را از دو بعد می توان سامان داد : اول بسط رویه ها و روش هاس معمول در زبان شناسی توصیفی و کار برد آن ها در سطح فراجمله - متن - و دوم رابطه ی بین اطلاعات زبانی و غیر زبانی مانند رابطه ای زبان و فرهنگ و محیط و اجتماع.
در بعد اول صرفا اطلاعات زبانی مد نظر است ، ولی در بعد دوم اطلاعات غیر زبانی مثل فرهنگ و محیط و احتماع که خارج از حیطه ی زبان شناسی است مد نظر قرار می گیرد .
تعاریف در یکی از تعاریف ، گُفتمانٌٍ به معنای مجموعه یا دستگاهی بینشی است که از راه واژگان و گفتارهای نهادینه شده، بر ذهنیتها اثر میگذارد و گاه حتی بر آگاهی یک دوران تاریخی نیز سایه میاندازد بیآنکه کاربران همواره بر این ذهنیت و خصلت خاص تاریخی آن خودآگاه باشند.
در تعریفی دیگر، گفتمان به معنی پرداختن مفصل و جزءبهجزء یک موضوع، در قالب نوشتن یا گفتن است. به بیانی دیگر، بهکاربردن زبان در گفتار و نوشتار، بهر پدیدآوردن معنا و مفهوم گفتمان با جنبه فاعلی یک چهارچوب زبانی سروکار دارد، که طی آن فاعل خبر و یا روایتگر، با گذر از واژههای یک زبان و ارتباطات میانشان، میتواند به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه، با اثرگذاری بر ساختار زبان، کنترل آن را در دست خویش گیرد و در جهت آنچه خود پسنددمی و بدان گرایش دارد، به پیش بَرَد
گفتمان در اصطلاح عبارت است از گفتار یا نوشتاری که ساختار و سرشت اجتماعی داشته باشد. از نظر فرکلاف
گفتمان عبارت است از "زبان به منزله کنش اجتماعی "و محققین زبان شناسی و ارتباطات تلاش می کنند تا به نحوی ارتباطی میان زبان و اجتماع پیدا کنند تا نشان دهند که کاربرد زبان به خودی خود یک عمل اجتماعی است
گفتمان، به ویژه تحلیل گفتمان، اصطلاحی است که در زمینهها و رشتههای گوناگونی چون فلسفه، جامعه شناسی، ارتباطات ،انسان شناسی و زبان شناسی 14به طور گسترده به کار برده شدهاست و فیلسوفان و نظریهپردازان مختلف درباره دامنه، مفهوم، نقش و کارکرد آن، نظریههایی گوناگون، و تا حدی متفاوت، مطرح کردهاند و پیرامون آن دیدگاههای گوناگونی داشتهاند.
سطوح گفتمان در علوم اجتماعی
این تصویر حاوی نکاتی اساسی زیر است :
الف - متن در درجه اول دارای کلیتی است که خود بدان وابسته است . در داخل متن مجموعه ای از عناصر وجود دارند که نه تنها به یکدیگر مرتبط بوده بلکه کلیتی را می سازند که بدان متن یا گفتمان می گویند .
ب- متن یا گفتمان به مجموعه ای از عوامل بیرون متکی است .این عوامل هم در فرایند تولید متن موثرند و هم در فرآیند تفسیر . به عبارت دیگر دومین مربع داخل تصویر شماره 1 حاکی است که یک متن در چه فرآیند گسترده ای تولید و در عین حال تفسیر می شود . فرآیند تولید و تفسیر با همدیگر دارای کنش متقابلند و در نتیجه همدیگر را متاثر می سازند .
ج - مربع سوم که بسیار گسترده و وسیع است و همه موارد فوق را در بر دارد نشانگر آن است که یک متن علاوه بر بافت متن و فرآیند و تفسیر متن شدیدا متاثر از شرایط اجتماعی است که متن تولید و یا تفسیر می شود . بافت اجتماعی و فرهنگی ، تاثیر بسیار بیشتری نسبت به بافت متن و فرآیند تولید و تفسیر آن دارد
