بخشی از مقاله
چکیده
امروزه درزمینه های علوم انسانی، اجتماعی و فرهنگی، نظریاتی ارائه می شودکهبعضاً در راستای نیل به روش هایی تحلیلی در حرکتند. تحلیل انتقادی گفتمان امروزه در زمره جامع ترین روندهایی قرار دارد که در مرز زبان و اجتماع به ردیابی پیوندهایی میان این دو عنصر می پردازد.از سوی دیگر، تفکرات ملهم از وحدت اسلامی و تقریب مذاهب ریشه در نگاه نقادانه به مسائل موجود در میان کشورهای اسلامی دارد که آن هم به نوبه خودقویاً تحت تأثیر گفتمان استکبارستیزی و وحدتآفرین رهبران مسلمان قرار دارد.
در این مقاله، چارچوب گفتمان وحدت آفرین مقام معظم رهبری بعنوان یکی از اثرگذارترین گفتمان های حاکم در میان رهبران جهان اسلام بر اساس الگوی تحلیل گفتمانی ون لی ون به محک بررسی و تحلیل گذاشته می شود که مطابق این الگو، گفتمان حاکم جهت مشروعیت بخشی و ضریب نفوذ بالاتر در میان مخاطبین خود به تناسب از چهار راهبرد ارجاع به عنصر مسئول، معیار اخلاقی، خرد ورزی و اسطوره سازی استفاده مینماید. پیکره تحقیق متشکل از بیانات و دستورالعمل های بیان شده از سوی معظم اله میباشد که در مناسبات مختلف پیرامون وحدت جهان اسلام بیان شدهاند و در سایت ایشان در دسترس میباشند.
.1مقدمه
زبان والاترین ابزار باز نمون اندیشه و ایدئولوژی است که محصول جامعه، گفتمان و جهانبینی حاکم بر جامعه بوده و برای مطالعه و بررسی نیازمند تحلیل انتقادی کلام می باشد. به ادعای نظریه پردازان تحلیل گفتمان در واقع استفاده روزمره از زبان است که ما و دنیای ما را شکل می بخشد و از طریق همین استفاده روزمره است که روابط قدرت در دنیای پیرامون مان ساخته - Constructed - و واساخته - Deconstructed - می شوند.
به واقع تمامی چنین فعل و انفعالاتی در روایات روزمره اتفاق می افتد و تغییر در این روایت ها به تغییر جهان های اجتماعی مان می انجامد . با تحلیلی که یورگن سنوفیلیپس به دست می دهند، در رهیافتSC می توان شاهد سه جهتگیری متفاوت بود که در آنها بعضی از اصول و موارد مذکور تعدیل یا تاکید می شوند. این سه به ترتیب عبارتند از نظریه گفتمان، روانشناسی گفتمان و تحلیل انتقادی گفتمان. - M.Jorgenson and L Phillips,2002 - طی اواخر دهه 1960 و سالهایاولیه دهه 1970 میلادی،عمدتاً در پیتأثرات ناشی از مکتب ساختگرایی اروپایی و نشانه شناسی - semiotics - فرانسوی و همچنین فورمالیسم روسی آثاری پیرامون تحلیل های انتقادی گفتمان بهچاپ رسید که متضمن مسائل و نکات نظری و اندیشهای تازه بودند و به نوبه خود نتایج عمیق و شگرفی برای رشتههای مختلف علوم انسانی، علوم اجتماعی، مطالعات ادبی، نظریههای فرهنگی و سایر شاخههای مرتبط با دانش بشری را در پی داشته است.
در زبان شناسی نیز هنگامی که با آراء زبان شناسانی همچون فرکلاف، کرس، فاولر، وندایک و پنیکوک مواجه میشویم میبینیم که در جای جای تحلیل کلام انتقادیشان رگههایی از طرز تفکر میشل فوکو - foucault - بعنوان بنیانگذار تحلیل انتقادی گفتمان مشاهده می شود. آن گونه که گلدهیل - Gledhill,2000:150 - اشاره می کند فوکو قدرت را عاملی نسبی و حاضر در تمامی روابط اجتماعی می داند که در تمامی ارکان جامعه رخنه کرده است.
در نتیجه اولین مقاومت در برابر قدرت توسط راهبردهای شخصی صورت میگیرد که صورت های خاصی از تسلط را حتی بصورت جزیی لحاظ می کنند. ازیک منظر کلی، میتوان گفت که گفتمان در بستر آثار دیرینه شناسانه فوکو، به »تحلیل گزارهها« دلالت دارد. تحلیل گفتمان دراینجا همان تحلیل زبان شناختی نیست، همان گونه که گفتمانصرفاً شامل زبان نیست. تحلیل گفتمان نگران این موضوع نیست که کدام گزاره میتواندجامه امکان بر تن نماید، بلکهعمدتاً دل مشغول تشخیص و تخصیص »تشکلهای گفتمانی« متنوع از منظری اجتماعی - تاریخی است.
گفتمان به عنوان کنشی اجتماعی نشان می دهد که چگونه ساختارهای اجتماعی، چارچوب او را تعیین می کنند و در همین راستا، تجزیه و تحلیل انتقادی کلام راه های بررسی زبان را با توسل به بافتهای اجتماعی پیش روی محققان قرار داده است. با توجه به شیوه نمایاندن جهان پیرامون در متون زبانی بر اساس علایق درونی نویسندگان و کنش گران زبانی، تحلیل انتقادی کلام - Critical discourse analysis - این فرصت را فراهم می کند تا تعامل جامعه و زبان، متن و بافت و زبان و قدرت بدقت بررسی شود.
- ون دایک:1980، 1977 ، - 1972گفتمان را بعنوان یک رخداد زبانی، بخشی از عمل اجتماعی بر می شمارد و با توجه به جنبه های غیر گفتمانی امور اجتماعی اقدام به تفسیر گفتمان به کمک این امور غیر گفتمانی می نماید.از دید اوفارغ از دیدگاههای تحلیل انتقادی کلام نمیتوان تعاملات کلامی ملهم از اجتماع و جامعه را تبیین کرد واین غفلت باعث می شود تا عواملی همچون پیش فرض های ایدئولوژیک، نابرابری، سلطه و قدرت در گفتمان نادیده گرفته شوند. هدف غایی تحلیل کلام انتقادی گسترش چتر حوزه تحلیل کلام بر دیگر حوزه های اجتماعی و سیاسی و ایجاد بستری مناسب جهت نقد ساختارهای نابرابر موجود در جوامع انسانی است.
امروزه جهان اسلام در شرایط حساسی از حیات سیاسی و تاریخی خود به سرمیبرد و در حالیکه آماج توطئهها و تهدیدهای استکبار جهانی قرار دارد این تنها، وحدت و بیداری اسلامی است که عامل نجات بخش آنان در این برهه میباشد. تقریباً روزی نیست که استکبار در صدد خدشه وارد کردن به وحدت مسلمین از طریق تفرقه افکنی و ایجاد اختلافات ساختگی ملی، مذهبی و قومی نباشد و اینکار را به واسطه گفتمانهای کاذب و گمراه کننده انجام می دهد.
.2پیشینه تحقیق
خاستگاه اصطلاح وحدت اسلامی به باور دینپژوهان و علمای اسلامی در نص قرآن و خصوصاً آیات یکصد و سه الی یکصد و پنج سوره آل عمران قرار دارد که در آنجا به صراحت از ریسمان الهی و آویختن به این ریسمان بعنوان عامل وحدت آفرین نام میبرد و مسلمین را از تفرقه و تشتت باز میدارد و یا در سوره حجرات، آیه دهم از مسلمانان با عنوان برادر نام میبرد. همچنین در سوره نحل، آیه نود برپایی عدل و احسان را عامل متحد ساختن امت اسلامی میخواند. در جای جای تاریخ اسلام نیز ائمه اطهار و علما همواره و به پیروی از دستورات قرآن کریم عامل اتحاد و همبستگی را جزء یکی از فرائض مسلمین خواندهاند که به سان سنگری از آنان در برابر بدخواهیهای دشمنان حفاظت میکند - سوره صف، آیه چهار - .
پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و خصوصاً رهبری داعیانه مقام معظم رهبری، گفتمان وحدت آفرین جهان اسلام همانند گذشته و البته با قدرت و صلابت هرچه بیشتر مطرح شده و همزمان با مسائل موجود در جهان اسلام ایشان به طرح گفتمان و راهبردهای هوشمندانه و متناسب با شرایط پرداختهاند آنگونه که به باور قریب به یقین روشنفکران و اندیشمندان مسلمان، تمامی راهحلهای مسائل امروز جهان اسلام در کلام ایشان خلاصه شده است.
در این راستا مقالاتی پیرامون گفتمان و راهبردهای وحدت آفرین در کلام رهبران و علمای جهان اسلام به رشته تحریر درآمده است که در این میان میتوان به سیاوشی - 1394 - ، شیرانی و االله وردی - 1393 - ، و مشکانی سبزواری 1392 - - اشاره کرد که هیچیک از آنها بر اساس الگوی تحلیل گفتمانی به بررسی موضوع نپرداختهاند. در زمینه تحلیل راهبردهای گفتمانی رهبری پیرامون وحدت اسلامی بر اساس الگوی ون لی ون - 2008 - نیز تحقیقی تا کنون انجام نشده است.
.3بیان مسأله و چارچوب نظری تحقیق
ون لی ون - - 3:2008 گفتمان را نوعی عمل اجتماعی میداند که درون بافت قرار داده شده است. هر گفتمانی سعی دارد تا به طریقی، مشروعیت و حقانیت خویش را برای مخاطبین خود به اثبات رساند و در این راستا به باور ون لی ون - همان: - 105 این مشروعیت طلبی به چهار صورت بروز مییابد که عبارتند از:
الف - ارجاع به عنصر مسئول - authorization - که فحوای کلام را بر اساس سنت، قانون و یا شخص مسئول اجرای قانون برای مخاطب باورپذیر میسازد.
ب - معیار اخلاقی - moral evaluation - که با توجه به نظام ارزشی حاکم بر جامعه، گفتمان را توجیه میکند.
ج - خردورزی - rationalization - که سعی دارد تا گفتمان را به تناسب اهداف و کارکردهای نهادهای شناختی و علمی موجود در جامعه توجیه کند
د - اسطوره سازی - mythopoesis - که با توسل به نقل قول از بزرگانی که معیار نیکی و بدی را در جامعه بر اساس کلام آنها میسنجند سعی در توجیه گفتمان دارد.
لازم به ذکر است که این چهار صورت از مشروعیت خواهی می توانند جداگانه و یا به اتفاق همدیگر در گفتمان ظاهر شوند. ون لی ون - 109 - عنصر مسئول را به سه دسته عرف و اکثریت، شخص یا غیر شخص و رهبران و روشنفکران طبقهبندی میکند. او - 112 - معیار اخلاقی را متکی به سنجش، استعارهسازی اخلاقی - moral abstraction - و مقایسه میداند. از نقطه نظر ون لی ون - 113 - خردورزی میتواند به دو صورت ابزاری - instrumental - و نظری - theoretical - تقسیم شود که در خرد ورزی ابزاری هدف و ابزار رسیدن به آن هدف توجیه کننده حقانیت گفتمان خواهند بود.
از سوی دیگر، خردورزی نظری بر اساس تجربه، علم و دانش، توصیف، تبیین و پیشبینی به گفتمان مشروعیت میبخشد. در نهایت، ون لی ون - 119 - اسطورهسازی را بر پایه روایات و نقل قولهایی با مضامین اخلاقی و عبرتآموز - cautionary - میداند. در ادامه، چهار متن از فرمایشات مقام معظم رهبری که در مناسبتهای مختلف در باب وحدت اسلامی بیان شده و در پایگاه اینترنتی leader.ir ثبت شدهاند با توجه به الگوی تحلیل گفتمانی ون لی ون مورد بررسی قرار میگیرند.
