بخشی از مقاله
چکیده
اصطلاح "تشبیه" در علم بیان به معنی ماننده کردن چیزی است به چیزی مشروط بر این که آن مانندگی مبتنی بر کذب یا حداقل دروغ نما باشد هر تشبیه باید مبتنی برغرض و مقصودی باشد به این معنی که شخص بلیغ در ادای سخن به طریقه تشبیه باید نکتهای در نظر داشته باشد در غیر این صورت تشبیه از فایده ادبی خالی میشود.
تشبیه به اعتبار طرفین آنیا به اعتبار مفرد، مقید و مرکب بودن، یا به اعتبار شکل یا وجه شبه به انواعی تقسیم می شود یکی از این انواع، تشبیه تمثیل و دیگری تشبیه مرکب است.
بحث ما در این نوشتار، تشبیه تمثیل، تشبیه مرکب و بیان شباهت یا تفاوت این دومی باشد. لذا در سرآغاز این مقاله تعاریف تشبیه، تشبیه تمثیل و تشبیه مرکب، درآثار بلاغی مورد بحث قرار می گیرد، سرانجام با بیان تفاوت و شباهت این دو گونه از تشبیه و ارائه شواهد متعدد از متون مختلف برای هر یک ازآنها مقاله پایان میپذیرد .
تشبیه:
"تشبیه مشارکت دادن دوطرف است دریک امریا دروصفی ازاوصاف باالفاظ خاص ومعین مانند: " علم درهدایت چون نور است"دراین مثال، سه جزءوجود دارد :اول: علم – دوم :نور- سوم :هدایت علم را مشبه ، نوررا مشبه به ،وهدایت راکه امری مشترک است درطرفین تشبیه است ، وجه شبه و "چون" را ادات تشبیه گویند
"تشبیه مانندکردن دوپدیده است به یکدیگروشرط اساسی دراین همانندی خیال انگیزی واغراق است به طوری که اگرکیفیت مزبوردرآن یافت نشود،تشبیه تلّقی نمی گردد.مثلا اگرگفتیم :ساعت من مثل ساعت بیگ بن ،دقیق ومنظم کار می کند،تشبیه ادبی نیست وارزشی نداردامااگرگفته شد:ساعت من مثل نبض بی کم وکاست میزند،یک تشبیه ادبی است.اصولادرتشبیه ادبی هرچه دروغ ادبی واغراقات شاعرانه بیشترباشد،زیباتراست ویکی ازمصادیق "احسن الشعراکذبه" همین تشبیه است
"تشبیه مانند کردن کسی یا چیزی به سیک یاچیزدیگراست.مشروط به اینکه این شباهت مبتنی برکذب یاادّعا باشد.به عبارت دیگر تشبیه همانندکردن چیزی به چیزدیگرازجهت تناسبی که منظورگوینده است .
دیگری" ازجمله بلاغت،تشبیه گفتن است وراست ترین ونیکوترین آن است که باشگونه کُنیش،تباه نگرددونقصان نپذیردوهریکی ازمانندکردگان به جای یکدیگر بیستدبه صورت ومعنی وتشبیه به چندگونه است :یکی آن است که چیزی راماننده کنندبه صورت وهیئت یاچیزی رابر چیزی ماننده کنندبه صفتی ازصفت هاچون حرکت وسکون ولون ورنگ وشتاب ودرنگ.چون اتفاق افتد به چیزی ماننده کرده دومعنی یاسه معنی ازوصفهای تشبیه،آن گونه قوی ترگردد.
اصطلاح تشبیه درعلم بیان به معنی مانند کردن چیزی است به چیزی.مشروط براینکه آن مانندگی برکذب یاحداقل دروغ نماباشدیعنی بااغراق همراه باشد.توضیح اینکه :همین که می گوئیم ماننده کردن - تشبیه مصدرباب تفعیل است که ازبرای تعدیه به کارمی رود - معنایش این است که آن دوچیزبه هم شبیه نیستند. - ویالااقل شباهتشان آشکار نیست - واین ماهستیم که این شباهت راادعاوبرقراروآشکارمی کنیم اماچون معمولابه این نکته توجه نمی شود ماقیدمبتنی برکذب بودن راجهت مزیدتاکیدبرتعریف افزوده ایم.بدین ترتیب جمله:"سگ مانندشغال است"تشبیه نیست زیراهرچندهمه ارکان تشبیه راداراست،امامبتنی برصدق است نه کذب .به این معنی که درعالم واقع هم سگ وشغال ازیک گونه اند این است که این جمله مخیّل نیست وازصورخیال محسوب نمی شود.
بدین ترتیب می توان گفت که جمله تشبیهی جمله ای است که به ظاهردرست نمی نماید،باعث اعجاب می شودوکسی به مفادآن باورندارد:اومثل سرواست.
می توان درتعریف تشبیه گفت : " ادعای مانندگی بین دوچیزاست
"تشبیه عبارت است ازمانندنمودن چیزی به چیزی درمعنایی به ادوات خاص.به عبارت دیگر،بیان مشارکت دوچیزاست دروصفی ازاوصاف به توسط الفاظ مخصوص ماننداین که گویی: "زیدچون شیراست"دراین مثال بیان شده است مشارکت زیدباشیردرصفتی که شجاعت باشدبه توسط لفظ"چون"درمثال مزبور،زیدرامشبه وشیررامشبه به ،شجاعت راکه صفت مشترک است وجه شبه ولفظ"چون" را،ادات تشبیه نامند.مشبه ومشبه به راطرفین تشبیه واین چهارچیزرامجموعاارکان تشبیه گویند هرتشبیهی لابُدّ است ازاین که مبتنی برغرض ومقصودی باشد.یعنی متکلم بلیغ درادای سخن به طریق تشبیه لامحاله نکته ای درنظردارد والاتشبیه ازفائده ادبی خالی مانده وازدرجه اعتبارساقط خواهدبود.
"تشبیه مانند کردن چیزی است به چیزدیگردرصفتی وارکان آن چهاراست: مشبه, مشبه به ,ادات تشبیه ووجه شبه وبهترین انواع تشبیه آن است که مشبه ومشبه به رابتوان مقلوب کرد چنان که گویی :مویی چون شام تیره که درعکس آن نیزتوان گفت :شبی چون موی خوبان ،تیره وتار.
تشبیه درلغت مانند کردن چیزی است به چیزدیگردریک یاچندصفت امادراصطلاح علم بیان ، تشبیه ادعای همانندی واشتراک چیزی است باچیزدیگردریک یاچندصفت .
برای مثال وقتی منوچهری می گوید:"شبی چون چاه بیژن ،تنگ وتاریک "درحقیقت اوبه پنداری شاعرانه شب رادرصفت "تنگی" و"تاریکی" به چاه بیژن مانندکرده است .یادربیت دقیقی :
شب سیاه بدان زلفکان توماند // سپیدروزبه خوبی رخان توماند"
به ادعایی شاعرانه ،"شب سیاه "به "زلفکان معشوق" و"سپیدروز "به رخان اوتشبیه شده است
تشبیه تمثیل:
سکاکی تشبیه تمثیلی رانوعی میداندکه وجه شبه،وصف غیرحقیقی باشدوازامورمتعددبرگرفته شده باشد
تشبیه تمثیل آن است که مصراع دوم بیت به گونه تمثیلی برای مضمون مصراع اول است یعنی درواقع مضمون مصراع اول باتمثیلی که برابرنهادآن است ومی توان آن دورابه صورت مشبه ومشبه بهی درآورد،مبّین ومبرهن می شوددرواقع تمثیل،تجسم بخشیدن وعینیت دادن به مضمونی است که درمصراع اول بیان شده است تاخواننده آن رابهتردرک کند به زبانی دیگر،عبارت است ازبه کارگیری عبارتی که دارای معنایی خاص است درمعنایی دیگرکه به نحوی باآن همانندی یا تناسبی داردودراین هنگام آن عبارت با معنای خاص خود،مشبه به معنایی که درذهن شاعراست یادرمصراع اول بدان اشاره شده است ،قرارمی گیرد.مثال:
درجهان رنگ وبوماندن نه ازروشندلی است // یک نظرشبنم گلستان راتماشاکردورفت
"تشبیه تمثیلی ،تشبیهی است که وجه شبه درآن،امری آشکاراوظاهری نیست وبرروی هم نیازبه تاویل داردوبایدازظاهرامرگردانده شودزیرامشبه با مشبه به درصفت حقیقی مشترک نیستند واین هنگامی است که وجه شبه امری حسی واخلاقی وغریزی حقیقی نباشد،بلکه امری عقلی باشدآن هم عقلی غیرحقیقی. بدین گونه که درذات موصوف موجودنباشد توضیحی که سکاکی درباب تمثیل داده،شایدیکی ازکاملترین تعریف ها باشداومی گوید:اگردرتشبیه ،وجه شبه ،صفتی غیرحقیقی باشدوازامورمختلف انتزاع شده باشد،تمثیل خوانده می شود
"خطیب قزوینی گفته است تشبیهی: است که وجه شبه درآن امری منتزع ازامورعدیده باشدیعنی ازدو یاچند امر، خواه این تعدّد مربوط به اجزاء شیء واحد باشد یا نباشد.
