بخشی از مقاله
چکیده:
صور خیال جوهر اصلی شعر است و از نیروی تخیل حاصل میشود. سخنوران از گذشته تا کنون همواره در جهت اعتلای سخن خود و ارزش و اعتبارِ هنری بخشیدن به آن از صور خیال استفاده میکردهاند. در گذشته آن را در چهار عنصر مجاز، تشبیه، کنایه و استعاره محدود میکردند ولی امروزه میتوان اسطوره، آرکیتایپ و سمبل را هم به آن افزود. از میان اینها از پرکاربردترین ابزارهای بیانی که شاعران در جهت آراستگی کلام خود از آن بهره میبرند تشبیه است.
ابزار قویی که بهقول ابوهلال عسکری: »هیچ ادیبی از آن بینیاز نیست.« اما باید توجه داشت که لطف تشبیه غرابت و دوری از ابتذال است. شاعران برای دستیابی به این مهم و رهایی از کهنگی و ابتذال تشبیه به نوآوریهایی دست میزنند. میتوان گفت که نوسازی تشبیه در شعر شاعران، به روشهای تفضیل، تشریط، تقیید، عکس و... صورت میپذیرد. در این مختصر، میخواهیم بدانیم سعدی، بزرگترین و فصیحترین سخنگوی زبان فارسی و استاد بیمنازع غزل فارسی، چگونه به نوآوری و نوسازی تشبیهات خود دست زده است.
مقدمه:
تشبیه سادهترین راه تفنن در بیان است و در شعر، نثر و حتی کلام عادی از آن استفاده میشود - احمدنژاد، ص. - 50 یکی از مهمترین عوامل رستاخیز واژهها جاییاست که یک واژه بهگونهای بهکاررود که خلاف انتظار خوانندهاست - طالبیان و همکاران، . - 1384 مطابق نظریه صورتگرایان، هنرمند - شاعر - با درهمشکستن ساختار عادی زبان درواقع آشناییزدایی میکند - روحانی و مهدینیا، - 1389؛و خلاف آنچه را که انتظار خوانندهاست بیان میدارد.
بیتردید نوآوری و یا نوسازیدر تشبیه ارتباط نزدیکی با نظریه آشناییزدایی دارد - طالبیان و همکاران، . - 1384 زیبایی و لطف تشبیه در غرابت آن است؛ به این معنی که وجهشبه باید صفتی باشد که زود به خاطر شنونده نرسد، چون این پوشیده بودن وجهشبه ذهن شنونده را به تلاش وامیدارد، تلاشی که اغلب از آن لذت میبرد، اما این غرابت نباید در حدی باشد که شنونده را سرگردان کند. نکته دیگری که باید درباره تشبیه درنظرداشت ایناست که یک تشبیه زیبا و غریب هم وقتی مکرر و شایع شد اصالت و زیبایی خود را از دست میدهد و تشبیه زیبا و اصیل تشبیهیاست که حاصل تجربه خود شاعر باشد.
بدیهیاست بهوسیله تشبیه مشروط، تفضیل، عکس و مضمر تشبیهات مبتذل نو میشوند - صور خیال شفیعی، . - 1360 در دنیای تشبیه و تخیل شاعران و گویندگان همیشه دنبال تشابیه معروف نمیروند، مثلاً تشبیه روی به ماه و شخص بخشنده به حاتم و... اینها تشبیهاتیاست که در میان مردم شناخته و معروف و به اصطلاح فن بیان تشبیه قریب است؛ اما تشبیه بعید آناست که ذهن خواننده یا شنونده بهآسانی از مشبه به مشبهٌبه منتقل نمیشود بلکه به دستیاری تامل و اندیشه و ای بسا با تلاش فکری و کاوشهای ذهنی این امر صورت میگیرد.
فردوسی در بیت زیرین، زمین را که از انبوه لشکریان موج میزند به روی زنگیان و ستاره آسمان را بر دل جنگیان مانند کردهاست: تو گفتی زمین روی زنگی شدهاست/ ستاره دل مرد جنگی شدهاست - تجلیل، ص. - 53 بنابراین ابتذال همیشه همراه تشبیه نیست. قدرت بلیغ و خیال شاعر میتواند آن را نو کند. نوعی تصرف در تشبیه کند یا بهجهت دیگری آن را سوق دهد. نکتهای بر آن اضافه کند، اشارهای در تشبیه وارد کند، شرطی بیاورد - تشبیه مشروط - ، طریق دیگری در تشبیه برگزیند، تشبیه را قلب کند - تشبیه معکوس - تا تشبیه از خواری ابتذال به سرفرازی ابتکار ارتقا پیدا کند - طالبیان،
ابزار نوسازی تشبیه:
.1 تشبیه بلیغ: تشبیهی که در آن ادات و وجهشبه محذوف باشد به بلیغ مشهوراست - طالبیان، 1378، . - 54 این نوع تشبیه از میان تشبیهات دیگر زیباتریناست، حذف ادات تشبیه و وجهشبه باعث میشود تا این نوع تشبیه، ساختاری معماگونه پیداکند و خواننده برروی آن درنگکرده تا به کشف مقصود شاعر نایلآید و احساس لذتکند. این نوع تشبیه موجزترین گونه تشبیه و مرز بین استعاره و دیگر تشبیهاتاست که اگر رکنی از آن حذف شود به استعاره تبدیل میشود. معمولاً مشبههای اینگونه تشبیه در غزل سعدی عقلی و غیرحسی و مشبهبهها، حسیاند. این اختلاف در حسی و عقلیبودن، سبب زیبایی میشود - روحانی و مهدینیا، . - 1389 در ده نمونهی منتخب 58تشبیه بلیغ وجوددارد.
.1-1 عقلی به حسی: تشبیهی که مشبه آن عقلی، مشبهبه آن حسیاست. در نمونههای بررسی شده از میان 58تشبیه بلیغ ده مورد ذیل این دسته قرار میگیرد؛ یعنی مشبه آنها عقلی، مشبهبه آنها حسیاست. تیر غمزه - 1/19 - ، میوهی مقصود - 7/185 - ، بار تنهایی - 1/209 - ، باغ حسن - 17/225 - ، آتش خشم - 7/283 - ، توبهخانهی تنهایی - 1/356 - ، سپاه ظلم - 2/356 - ، تیغ تعنت - 12/356 - ، کلبه خلوت - 14/383 - ، باغ تصور . - 15/383 -
.2-1 حسی به حسی: در این نوع تشبیه، مشبه و مشبهبه هر دو حسیاند، پیداست که در این نوع هنجارگریزی شاعر، درک وجهشبه آساناست. در فهم ودرک مفاهیم مادی و محسوس، ذهن خواننده زیاد به تکاپو نمیافتد و تلاش زیادی نمیکند. از طرف دیگر شاید انتخاب تشبیه بلیغی که طرفین آن حسیاند، مخاطبپسند باشد و این امر عاملی باشد بر روانی غزل سعدی - روحانی و مهدینیا، . - 1389 در نمونه منتخب هم تشبیهات بلیغ بررسیشده بیشتر در این دسته جای میگیرند: آفتاب جمال - 3/185 - ، ساحر چشمت - 2/209 - ، دانهی خال - 4/211 - ، سراچهی فردوس - 5/225 - ، خار غم - 5/238 - ، شاخ زبان . - 10/383 -
.3-1 عقلی به عقلی: تشبیه بلیغی که طرفین تشبیه عقلی باشد در غزلیات سعدی بسیار اندکاست. علت این امر آناست که درک وجهشبه برای خواننده و مخاطب مشکلاست. به زبان دیگر، زمانیکه خواننده اینگونهی فشردهی تشبیه را، در بافت و ساخت کلام شاعر میبیند، درنگ و چالش ذهنیاش طولانی میشود و این نکتهایاست که ساختارگرایان بر آن تاکید میورزند و میگویند هنجارگریزی میتواند تنها بدان حد پیش رود که ایجاد ارتباط مختل نشود.
