بخشی از مقاله
چکیده
تشبیه مهمترین عنصر خیال است که دیگر صور خیال همانند استعاره و تشخیص از آن برمیخیزد. تشبیه در علوم بلاغی با توجّه به نحوه کاربرد آن به انواع مختلفی تقسیم میشود. آنچه تحت عنوان تشبیه مجمل، مؤکد، مرسل، بلیغ و... میشناسیم از جمله چنین تقسیماتی است. آشنایی با ساختارهای تشبیهی و استعاری گذشته از آنکه مخاطب را با جهانبینی و نگرش نویسنده و شاعر آشنا میسازد، تقلید یا نوآوری وی را نیز آشکار میکند. در این تحقیق غزلیّات امیر علیشیر نوایی از نظر ساختار تشبیهات بر اساس کتب علم بیان بررسی شده است.
بیشتر غزلیّات فانی تقلید و یا استقبال از شعر شاعران بزرگ ادب فارسی است، ولی با تحلیل نتایج حاصل از ساختار تشبیهات میتوان سبک نویسنده را در کاربرد تشبیهات متعدد بررسی و تحلیل کرد و در خلال آن از نگرش شاعر به هستی و جهان پیرامون وی نیز مطلع شد.
کلیدواژهها: فانی، بیان، تشبیه، استعاره.
مقدمه
امیر علیشیر نوایی با تخلص »فانی« در اشعار فارسی، در نیمه اول قرن نهم هجری در هرات به دنیا آمد و پس از کسب علوم مقدماتی از محضر پدر خویش، برای کسب علوم دیگر به شهرهای مختلفی از جمله سمرقند سفر کرد. وی در کودکی با سلطان حسین میرزا همدرس بود و پس از اینکه او در هرات بر تخت نشست امیر علیشیر نوایی نیز در دربار وی به سمتهایی از جمله صدارت دست یافت، ولی با وجود این، تألیفات و مطالعات علمی خویش را ادامه داد.
وی پس از مدتی از امور دولتی کناره گرفت و با عبدالرحمان جامی مصاحب شد و در خیل مریدان او قرار گرفت. فانی آثار بسیاری از خود بر جا گذاشت که از آن جمله است: خمسه المتحیرین، اربعین منظوم، سراج المسلمین، مثنوی لسان الطیر، محبوب القلوب، محاکمه اللغتین، تاریخ انبیا، تاریخ ملوک و... حجم بسیاری از آثار امیر علیشیر نوایی به زبان ترکی است. با توجه به حجم اندک آثار فارسی فانی، تحقیق و پژوهش بر آثار وی میتواند دریچهای نوین بر شناخت اندیشه، تفکر و آرای او بگشاید. در پژوهش حاضر سعی شد از خلال بررسی ساختار تشبیهات، تفکر و اندیشه فانی نیز مورد تفحص قرار گیرد.
ذهن انسان نوعی قدرت خلاقانه دارد. این نیروی خلاق در دو زمینه ظاهر میشود: تمایل به بازنمایی تصویرهای ذهنی اشیاء و پدیدهها به همان ترتیب و نظامی که از طریق حواس دریافت میشوند یا ترکیب و تلفیق کردن این تصویرها به سبک و روالی تازه و بر اساس نظامی متفاوت. این قدرت خلاق تخیل نام دارد و آن چیزهایی که ذکاوت، قریحه، خیال، ابداع و مانند آن نامیده میشوند، همگی به همین نیرو وابستهاند.
اگر بنیاد شعر را تخیل و خیالانگیزی بدانیم تشبیه به عنوان هسته مرکزی صورخیال در این امر نقشی ویژه بر عهده دارد. از سویی دیگر شاعران و نویسندگان نگاههای بدیع خویش را در دستگاه بلاغی ویژهای پیریزی میکنند و بدینگونه سبک خاص خویش را به نمایش میگذارند، بنابراین میتوان گفت ساختارهای تشبیهی و استعاری از جمله نخستین محملهایی است که این تحول را نشان میدهد. آنچه در این پژوهش بررسی میشود، ساختار تشبیهات در غزلیات فارسی امیر علیشیر نوایی است.
برای بررسی این امر صد و شصت و یک غزل یک سوم حجم غزلیات فانی مورد پژوهش قرار گرفت. در گزینش غزلیات، انتخاب از پیش تعیین شدهای صورت نگرفت بلکه صد و شصت و یک غزل ابتدایی کتاب دیوان غزلیات امیرنظامالدین علیشیرنوایی به اهتمام دکتر رکنالدین همایون فرخ بررسی شد. این غزلیات، شامل غزلهای ابداعی و تتبعی شاعر بود، به همین سبب میتوان گفت در گزینش اشعار انواع غزلیات فانی موجود است.
بر اساس تحقیق حاضر تشبیهات در غزلیات فانی به دو گروه عمده تقسیم شد: انواع تشبیهات پرکاربرد و انواع تشبیهات کمکاربرد. در ذیل هر یک از این دو دسته مجموعهای از تشبیهات قرار گرفت. تشبیه بلیغ، تشخیص، استعاره بالکنایه، استعاره، تشبیه مضمر، تشبیه کاملالارکان، تشبیه تفضیل، تمثیل و تشبیه مجمل از جمله پرکاربردترین تشبیهات فانی است و در مقابل تشبیه مؤکد، جمع، تسویه و تشبیه مرکب به مرکب از جمله کمکاربردترین تشبیهاتی است که در غزلیات فانی مشاهده شد.
