بخشی از مقاله
چکیده
تصاویر به کاررفته در شعر هر شاعري منبعث از نگرش،شخصیت روحی و محیط پیرامون اوست. ناصرخسرو ازجمله شعرایی است که به دلیلمبلّغ دینی بودنوداشتن دید حکیمانه،دید مذهبی و اعتقادي خود را در تصاویر شعرياش منعکس ساخته است.پژوهش حاضر که به منظور بررسی میزان تأثیرگذاري دید مذهبی ناصرخسرو در تصویرسازيهاي وي،ارتباط شخصیت فکري شاعر با صورخیال و اهداف حاصل از این نوع تصویرسازي صورت گرفته،به این نتایج دست مییابد که ارتباط مستقیمی بین شخصیت فکري ناصرخسرو با خیالهاي شاعرانه وي وجود دارد.
با عنایت به اینکه این تصویرسازيها بیشتر در تشبیهات و امور حسی صورت گرفته،از یکسو بر زیبایی اشعارقدرت القائی تصاویر افزوده و از سوي دیگر،شاعر را در انتقال پیام و انجام رسالت تبلیغی و تبیین اندیشههاي دینی یاري رسانده است.علاوه بر تشبیه،استعاره،تمثیل،تلمیح به آیات و ترکیبات کلمات قرآنی و اشخاص دینی،و حسنتعلیل از عناصر زیباییآفرینی و تصویرسازي در قصاید ناصرخسرو هستند که حکایت از ارتباط تنگاتنگ بین شخصیت و دید مذهبی شاعر با صورخیال فوقالذکر دارد.
واژگان کلیدي:تصویرسازي،دید مذهبی و فلسفی،تشبیه،ناصرخسرو.
مقدمه
تصاویر یا خیالهاي شاعرانه که گاهی از آن به»هرگونه تصرف خیالی در زبان - «فتوحی، - 44 :1389 تعبیر میشود تصرف ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت و انسان و کوشش ذهنی او براي برقراري نسبت میان آن دو است - شفیعی کدکنی،. - 2 :1392 شاعر میکوشد به وسیله تصویر،تصرف ذهنی خود را به وسیله کلمه،عبارت و جمله به ذهن خواننده یا شنونده منتقل کند.بنابراین،چگونگی نمایش درك و اندیشههاي شاعر،زیبایی اثر وي را آشکار میکند.بر این اساس،شاعر با استفاده از امکانات بیحد بیانی،براي القاي معانی خود بهره میگیرد.توانایی ناصرخسرو در بهرهگیري از عناصر زیبایی و بخصوص تشبیه،حکایت از قدرت بالاي او در تصویرسازي دارد.
هرچنداندیشههاي بلند و خوي آزاده و جلوههاي تعقل و حکمت در شعر ناصرخسرو،سیمایی براي او در ذهن مخاطبانش ترسیم کرده که در بدو امر به نظر میرسد توانایی چندانی از نظر صور خیال ندارد،اما با بررسی دیوان او متوجه خواهیم شد که»در شعر او عنصر خیال،در بلندترین نقطه،در اوج قرار دارد اما از آنجا که در شعر او تفکر و عاطفه نیز در کنار عنصر خیال همواره در حرکت است مجال خودنمایی به صور خیال نمیرسد - «شفیعی کدکنی،. - 550 :1392شعر در نزد ناصرخسرو ابزاري براي بیان حکمت و تبلیغ مذهب است و از این جهت می-توان او را از معدود شاعرانی دانست که هم آغازگر شیوة تازهاي در شعر فارسی است و هم سبک او کمتر مورد تقلید شاعران قرار گرفته است.
مبلغ بودن ناصرخسرو و شخصیت مذهبی او سبب گشته تا»او آنچه را که میگوید و مینویسد،همان چیز باشد که به آن ایمان و اعتقاد دارد و این قسمت نیز وي را از شاعران همردیف خود ممتاز می-سازد - «محقق،. - 319 :1386درباره آثار،افکار و اندیشهها،اشعار و ویژگیهاي شعري او از دیدگاههاي مختلف پژوهشهایی صورت گرفته است.از پژوهشهایی که در حوزه بلاغت به بررسی اشعار ناصرخسرو پرداختهاند میتوان به این موارد اشاره کرد:بخشی از کتاب»صور خیال در شعر فارسی«از دکتر شفیعی کدکنی،»بلاغت در شعر ناصرخسرو«از محمد علوي،»وجوه بلاغت در دو قصیده ناصرخسرو«از عبدالرضا سیف،»هنر شاعري ناصرخسرو«از محمد فشارکی،-»گستره خرد و خیال در شعر ناصرخسرو«از لیلا نوروز پور،مقالههاي»محور عمودي خیال در قصاید ناصرخسرو«،»بررسی انواع هنجارگریزي آوایی و واژگانی در شعر ناصرخسرو«،»گونههایی از هنجارگریزي نحوي در شعر ناصرخسرو«نوشته مرتضی محسنی و مهدي صراحتی جویباري،»شیوههاي بلاغی در شعر ناصرخسرو«از سید محمد آقاحسینی. اما با این حال،پژوهش مستقلی که از جنبه بلاغی به بررسی تأثیر دید مذهبی ناصرخسرو بر تصاویر شعري وي بپردازد صورت نپذیرفته،لذا در این مقاله سعی بر آنست با مطالعه دیوان اشعار ناصرخسرومیزان تأثیرگذاري دید مذهبی ناصرخسرو بر تصاویر شعري و ارتباط تصاویر با شخصیتوي مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
نقد و بررسی
تصویربه همراه موسیقی و زبان،عناصر اصلی شعر را تشکیل میدهند. - شفیعی کدکنی،1391 ب: پنج - اصطلاح تصویر که در نقد ادبی و بلاغت فارسی کاربرد چندانی نداشته و به جاي آن واژه »خیال«در مفهوم تصویر شعري و خیالی رایج بوده است - فتوحی، - 41 :1389،عبارت از »حاصل نوعی تجربه است که اغلب با زمینهاي عاطفی همراه است - «شفیعی کدکنی،1392، - 17 و اگر شعر را زادة کوشش شاعر براي نمایش درك او از نسبتهاي میان انسان و طبیعت یا طبیعت و انسان یا انسان و انسان بدانیم،»درك ارتباط میان انسان و طبیعت را تجربه شاعرانه و حاصل آن را خیال شعري مینامیم - «شفیعی کدکنی، - 3 :1392 و میتوانیم چنین بگوییم که»تصویرپردازي،حاصل نوع شناخت و نوع تجربه شاعرانه است - «فتوحی،. - 98 :1389
بر این اساسهر شاعري تجربه شعریی دارد که حاصل اراده او نیست؛بلکه انعکاسی ناآگاهانه از حوادث زندگی و رویدادهاي روحی در ضمیر اوست.از آنجا که هرکسی در زندگی خود تجربههایی مختص به خود دارد طبعاً صورخیال او نیز ویژه خود اوست - همان: - 21 و هر تجربه شعري حاصل عاطفهاي،اندیشهاي و خیالی است.عاطفه»اندوه یا حالت حماسی یا اعجابی است که شاعر از رویداد حادثهاي در خویش احساس میکند و از خواننده یا شنونده میخواهد که با وي در این احساس شرکت داشته باشد - «همان: . - 24به سختی می-توان پذیرفت که هنرمندي حالتی عاطفی را به خواننده خویش منتقل کند بیآنکه آن
