بخشی از مقاله
چکیده
شعر دوره مشروطه، با تمام فراز و فرودهایش در مقایسه با ادوار پیشین ادب فارسی از امتیازات ویژهای برخوردار است. ایجاد شور و شوق برای ایستادگی در برابر خودکامگی سران و مبارزه با قدرتهای استعمارگر، از جمله تلاشهای جدید در حیطه ادبیات بود که موجب پیدایش تلقی جدید از وطن و مفهوم وطنپرستی و هم چنین شکلگیری و تکوین هویت ملی گردید. گذشته از سلایق و علایق متفاوتی که شاعران این دوره در مواجهه با مضامین مزبور داشتند، هریک از آنان توانستند از منظری ویژه با تقویت هویت ملی و شناساندن فرهنگ و تمدن دیرینه ایرانی به جامعه، مردم را در مبارزه با اجانب و سلطهگران بیگانه مصمم سازند.
با اعلان مشروطه، ادیبالممالک فراهانی اگرچه برخلاف معاصران خود تمایل چندانی به حوادث روز و جریان آزادی خواهی نشان نمیدهد، اما پارهای اشعار انقلابی و وطنی، گویای گرایش وی به فعالیتهای سیاسی - اجتماعی است. وی با تسلط بر تاریخ و علوم و فنون ادبی، از اساطیر ایرانی برای تبیین اهداف و افکار انقلابی خویش بهره میبرد و قهرمانان ملی را برای اشاعه روحیه ناسیونالیستی و بازگشت هویت ملی ایرانیان به کار میگیرد. در مقاله حاضر، به بررسی و تحلیل چگونگی و علل تجلی شخصیتهای شاهنامه در اشعار ادیب پرداختهایم.
درآمد
شعر عصر مشروطه، به لحاظ اندیشگی و مضمون، با حد و مرزی مشخص از شعر گذشته فارسی، جریانی است که در گیرودار یکی از مهمترین گرهگاه های تاریخی و سیاسی ایران، چهره ای متمایز از شعر کلاسیک را ایجاد نمود و زمینه ساز تحولات اساسی در شعر پس از خود گشت. آشنایی ایرانیان با کشورهای اروپایی و مظاهر دنیای جدید، موجب آگاهی نسبی روشنفکران از حقوق انسانی و اجتماعی شد؛ به این ترتیب روشنفکران این دوره، مدنیت غربی را به عنوان سلاحی کارگر برای مبارزه با استبداد سران حکومتی و عقبماندگی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مردم و جامعه به دست گرفتند و چشم امیدشان به فرهنگ سیاسی غرب بود که به گمان آنها میتوانست ایران را از این خفقان و تاریکی به روشنایی آرمانی برساند.
اما همین فرهنگ غربی که چنین تأثیر عمیقی بر ذهن روشنفکران ایرانی گذاشته بود، خود در پی رسیدن به خواستههای استعمارگرانهای بود که بتواند کشورهایی همچو ایران را به زیر سلطه خود درآورد و منابع آنها را در جهت اهداف سودجویانه خود به دست گیرد. - «آجودانی، - 117 :1387 اوضاع نابه سامان سیاسی کشور و بیکفایتی طبقه حاکم که منافع ملی ایران را نادیده گرفته و به دولتهای خارجی اجازه دخالت در امور داخلی ایران را میداد، در کنار امتیازات ننگینی که به نفع بیگانگان داده میشد، روشنفکران این عصر را به این نتیجه رساند که ضمن تلاش برای رسیدن به مدنیت غربی، میبایست با اهداف استعمارطلبانه غرب مبارزه کنند.
این گونه بود که روشنفکران این دوره متوجه عنصری به نام ناسیونالیسم ایرانی شدند که میتوانست ایرانیان را در برابر تهاجم بیگانگان به مقابله برانگیزد. - «همان: - 118 بدین ترتیب با آمادگی محیط ایران برای ایجاد نهضت بزرگ مشروطه، روشنفکران آزادیخواه، در پیآگاهی بخشی به عامه مردم»شعر و ادب]را...[ بهترین و عالیترین وسیله برای ابلاغ و القاء افکار و اندیشه به شمار آوردند. - «زرین کوب، - 13 :1358 جامعه روشنفکری برای تحریک مردم، احساسات وطنی آنها را دست مایه کار خود قرار دادند و با یادآوری گذشته باستانی و پرشکوه ایران، موجب تحریک احساسات مردم برای مبارزه با استعمارگران شدند.
این گونه بود که با مرور افتخارات گذشته ایران و ستایش عظمت و اقتدار وطن در اعصار گذشته، احساسات مردم علیه نفوذ بیگانگان و دخالت آنها در امور کشور برانگیخته شد. تکیه شاعران و نویسندگان این دوره بر ناسیونالیسم ایرانی و ستایش قهرمانان تاریخی و اسطورهای وطن، از رستم دستان گرفته تا داریوش کبیر، در میان دورههای گوناگون ادبیات ایران، بی نظیر و بسیار قابل تأمل است. - «آجودانی، - 173- 170 :1387 شاعران این دوره با آگاهی به این نکته که هویت ملت وابسته به گذشته وطن است، به جست و جو در تاریخ ایران پرداختند تا پشتوانه هویت ملی خود را یادآوری کنند.
تاریخ شفاف ایران پیش از اسلام، که قهرمان آن خود ایرانیان بودهاند، در دسترسترین و در خوراعتناترین چشم اندازی بود که می توانست دست مایه خلق مضامین بسیاری برای شاعران این دوره باشد. - «آژند،-82 :1386 - 85 بنابراین شاهنامه و شخصیتهای اساطیری آن به عنوان یکی از منابع اصیل، مورد استفاده شاعران این دوره قرار گرفت؛ زیرا آنها به نیکی به این امر واقف بودند که »برای افرادی که آگاهی سیاسی چندانی ندارند و افق فکر و دیدشان کوتاه است و یارای درک ناسیونالیسم و تاریخ ملی را ندارند، شاهنامه، زمینه گسترش سریع ناسیونالیسم اصیل را فراهم میسازد.
- «کاتم، - 22 :1385 ادیب الممالک فراهانی از جمله شاعرانی است که روحیه وطن پرستی را با بهرهگیری از نمادهای اسطورهای و تاریخی شاهنامه در شعر خود متجلی ساخته است. وی با پرداختن به مسائل سیاسی و اجتماعی روز و بهره گیری مناسب از فرهنگ ایران باستان و قهرمانان آن، نقش بسزایی درآگاهی بخشی به جامعه و رواج اندیشه ناسیونالیستی در این دوره داشته است. اشعار وطنی ادیب و نمود شخصیتهای شاهنامه در شعر وی ذیل چند عنوان کلی قرار میگیرند که آنها را مورد بررسی قرار می-دهیم:
.1 برانگیختن ایرانیان برای مقابله با بیگانگان روابط قهر و آشتی میان روس و انگلیس در ایران به مدتها پیش از قرارداد 1907م بازمیگشت. در زمان ناصرالدین و مظفرالدین شاه هر یک از این دو دولت میکوشید تا امتیازات بیشتری در ایران به دست آورده و نفوذ بیشتری بر این کشور نیمه مستعمره داشته باشد. بدین ترتیب این دو دولت همانند دو رقیب در ایران بودند و به همین جهت کشاکش بین این دو قدرت، برای ایران سودمند بود. دولت روس از سالها پیش آرزوی حضور قوای نظامیاش را در ایران داشت، اما دولت انگلیس از طریق سیاست مانع این کار شده بود.
گرایش محمد علی میرزا به روس برای تمام ایرانیان روشن و آشکار بود و بدین جهت انگلیس از ابتدا در جهت مخالف به هواداری از آزادیخواهان میپرداخت. اما در این سالها به دلیل آن که آلمان در اروپا قدرت روزافزون مییافت و این دو کشور خود را در آستانه جنگ با این قدرت پیشرفته میدیدند تصمیم گرفتند در مناطق ذینفوذ خود با یکدیگر مصالحه کرده و متحد شوند. بدین ترتیب طبق قراردادی، ایران را به مناطق نفوذ خود تقسیم کرده و به صورت قدرتی بزرگ درآمدند که این قدرت بیش از پیش میتوانست کشوری ضعیف همچو ایران را مورد تهدید و سوءاستفاده قرار دهد. با امضای این قرارداد، دولت روس به دلیل مخالفت با مشروطه ایران، فشار بیشتری بر آزادیخواهان وارد ساخت و انگلیس نیز ممانعتی در برابر آن به عمل نیاورد.
بنابراین آزادیخواهان که تا این زمان انگلیس را حامی خود میدیدند دچار شوکی عظیم شدند و انزجار عمیقی نسبت به این کشور در اذهان ایرانیان شکل گرفت. - « - همان: - 13 به عقیده ادیب، این گستاخی و تجاوز بیگانگان به میهن، نشان دهنده عدم آگاهی آنان از روحیه شجاعت و دلاوری ایرانیان است. وی عقیده دارد که اگر دشمنان گذشته پرافتخار ایران را ورقی بزنند و در آن اندک تأملی کنند، به شجاعتها و دلیریهای ایرانیان در طول تاریخ پی برده و قدرت ایستادگی و پایداری آنان را در برابر هجوم و تجاوز دشمنان درمییابند؛ در نتیجه به حدود خود، آگاه میشوند. او یادآور میشود که این دلاوری و شجاعت تنها به جنگهایی که ایرانیان در آن پیروز میدان بوده اند محدود نمی-شود، بلکه آن گاه نیز که ایران شکست خورده میدان بوده، قابل مشاهده و تأمل برانگیز است.
»در حقیقت یادآوری »گذشته« و عظمت و اقتدار آن، نوحه و مرثیهای بود بر »حال« آن زمان ایران؛ ایرانی که درمانده و زبون قدرتهای استعمارگر به خصوص روس و انگلیس شده بود. - «آجودانی، - 171 :1387 .2 مبارزه با استبداد داخلی و نقد اعمال محمدعلی شاه ایران در دوران زندگی ادیب، به دلیل بیکفایتی طبقه حاکم و عقبماندگی مردم، عزت و حشمت خود را در بین الملل از دست داده بود و این مسئله برای امثال وی، مایه رنجی وصف ناپذیر بود. به خاطر آوردن شکوه و دوران پرافتخار گذشته وطن در کنار اعتراض و انتقاد به وضع موجود، اندکی از آلام روحی ناسیونالیستهای این عصر میکاست. پس از امضای فرمان مشروطیت به وسیله مظفرالدین شاه، مشروطه طلبان با امید به آینده درخشان ایران، تلاش بسیاری برای اعتلای مشروطه و توشیح قانون اساسی کردند.
در این میان، محمدعلی میرزای ولیعهد، در ابتدا خود را طرفدار مشروطه و آزادی-خواهان نشان داد و سعی داشت تا افکار خواص را به سمت خود متمایل سازد؛ لذا در آغاز در مسیر مشروطه و تصمیمات مجاهدان قدم برداشت، اما زمانی که مظفرالدین به بستر بیماری افتاد و وی بر تخت سلطنت نشست، چهره واقعی خود را به مشروطه طلبان نمایاند. محمدعلی شاه که مشروطه را مانعی در برابر خودکامگی و گردنکشی خود میدید، قصد برانداختن آن را در سر میپروراند؛ به همین دلیل تصمیم گرفت در مقابل مجلس ایستاده و حکمرانان شهرها را نیز علیه آزادیخواهان بشوراند.
اما با وجود ترفندهای بسیاری که به کار بست چندان در کار خود موفق نشد. مدتی بعد سوءقصدی به جان محمدعلی شاه انجام گرفت و وی همین امر را دستاویزی قرار داد تا با یاری نمایندگان سیاسی روس، نقشه بمباران مجلس را طراحی و اجرا کند. » روز سه شنبه دوم تیر ماه 23 - جمادی الاولی - در تاریخ مشروطه، یک روز بهاد ماندنی بود، کشاکش آزادیخواهی و خودکامگی که از دو سال باز در میان میبود، امروز رویه جنگ و خونریزی به خود گرفت و مشروطه و مجلس پس از دو سال ایستادگی از پا افتاد. - «
