بخشی از مقاله
چکیده
معماری نئوکلاسیک ،سبک معماری است که عمدتا از نیمه دوم قرن هجدهم تا نیمه دوم قرن نوزدهم در اروپا رایج بوده است.این سبک ، به عنوان اولین سبک معماری غربی، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه در نیمه دوم قرن نوزدهم وارد ایران شد و معماری ایرانی را همچون دیگر مظاهر زندگی ایرانیان درآن دوره، تحت تأثیر خود قرار داد ، در سدهای گذشته و در دوران قاجار، ابتدا در ساختمانهای سلطنتی و اعیانی، سپس بناهای عمومی و نیز معماری مسکونی بناهایی تاریخی تهران خودش را نشان داد،که در نتیجه آن، دستاوردهای مدرن تمدن غرب، هرچه بیشتر و بیشتر وارد فضای شهری شد و تأثیر خود را بر تمامی ارکان جامعه از جمله بر معماری مسکونی باقی گذاشت .معماری خانه های تهران نیز که تا این زمان، در ارتباط با اصول معماری سنتی و در قالب ساختارهای یک شهر سنتی شکل گرفته بود، به تدریج
فرم های کهن خود را از دست داد و ظاهری غربی به خود گرفت . از جمله
بناهای ساخته شده به سبک نئوکلاسیک غرب می توان به بنای
مستوفی الممالک ساخته شده در اواخر دوران قاجار به سال
1311 اشاره کرد.این تاثیرات نئوکلاسیکی در نما، پلان و نیز
تزئینات نمود یافته است.که در اینجا بیشتر به بررسی تزئینات و آسیبهای وارده شده به بدان خواهیم پرداخت.
هدف این مقاله با روش تحقیق میدانی و کتابخانه ای وبررسی نمونه موردی آسیب نگاری و پرداختن به جنبه های زیبایی بنا جهت حفظ بنا به عنوان یک اثرمعماری ماندگار تاریخی و حفظ هویت ایرانی
بناست. با توجه به این که بنا متاثر از سبک نئوکلاسیک غربی است
اما با استفاده از شیوه های سنتی ایرانی هر چند حقیر ، اما
هویت سازتوانسته سبکی تلفیقی را با اقتباس از سبک اروپایی به
وجود آورد وجالب است که این سبک در زبان بسیاری از مورخان به
معماری کارت پستالی معروف شدکه از عناصر معماری نئوکلاسیک بهره منده شده است
1
واژه های کلیدی : بنای تاریخی تهران ، خانه مستوفی الممالک، معماری نئوکلاسیک ، معماری سبک کارت پستالی،تزئینات.
مقدمه:
تهران از هنگامی که به پایتختی ایران انتخاب شد و دستگاه های دولتی در آن جمع گردید، وسیع و آباد شد و جمعیت آن سال به سال افزون گشت و محلهها و خیابانها و خانههای بسیاری در آن ساخته شد و در دوره "فتحعلی شاه" و "محمد شاه" توسعه و آبادانی شهر ادامه پیدا کرد؛ اما تغییر اساسی ظاهر شهر در دوره ناصری انجام گرفت .
در این دوره به علت جمعیت زیاد، ناچار رجال و ا عیان و
سفارتخانهها در خارج از حصار قدیم، دست به ایجاد باغ ها و
ساختمانهای زیادی زدند و حدود شهر به کلی تغییر کرد و قسمتهایی از دشت و صحرا جزء شهر در آمد .در نیمه دوم قرن سیزدهم ، ناصرالدین شاه قاجار مهمترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوریکه در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با 12 دروازه و یک میدان مرکزی با شکوه به نام میدان توپخانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد . معماری متجدد در ایران تقریباً از دوره "ناصرالدین شاه" شروع شد؛ زیرا از یک طرف دوره سلطنت پنجاه ساله او بیش از یک سوم دوره قاجاریه را تشکیل میدهد و در این دوره به نسبت دورههای قبلی که دوران محمد شاه و فتحعلی شاه است، به نسبت آرامش تقریبی حاصل میشود و زمینه مساعدتری برای بروز آبادانی و عمرانی به وجود می-آید(قبادیان، (18:1384 .اما در پی تغییرات چشمگیری که در نتیجه عواملی چون وقوع انقلاب صنعتی و بروز تحولات سیاسی و اجتماعی واقتصادی و فرهنگی اروپا( حبیبی، 234: 1387 )، شکست های نظامی ایران، استعمار، تجارت وابسته، اعزام دانشجو به فرنگ، استخدام مهندسان و متخصصان اروپایی و
غیره، در تهران صورت گرفت حدودی رنگ باخت و به جای آن،گرایش های
تجددطلبانه و فرهنگ نوگرایانه برگرفته از غرب اوج پیدا کرد و عدم درک
درست دولت قاجار از این شرای تاریخی جدید موجب شد تا تحول به
وجودآمده، همراه با تقابل های بسیار صورت گیرد که مهمترین آنها،
تقابل سنت و تجدد در جامعه بود ( حبیبی، 235: 1387 ) در دوره حکومت
ناصرالدین شاه، تحولات و جریان نوگرایی که در جامعه آغاز شده بود، جلوه بارزتر و دامنه گسترده تری پیدا کرد( قبادیان، ( 240: 1383 که در نتیجه آن، دستاوردهای مدرن تمدن غرب، هرچه بیشتر و بیشتر وارد فضای شهری شد و
تأثیر خود را بر تمامی ارکان جامعه از جمله بر معماری مسکونی باقی
گذاشت .معماری خانه های تهران نیز که تا این زمان، در ارتباط با اصول
معماری سنتی و در قالب ساختارهای یک شهر سنتی شکل گرفته بود، به تدریج
فرم های کهن خود را از دست داد و ظاهری غربی به خود گرفت .اندیشمندان و
نویسندگان گوناگون، هر یک دلایلی را برای ورود اندیشه های جدید غربی و
تأثیرگذاری آن بر سنت های معماری مسکن تهران بیان کرده اند که از جمله آنها می توان به فرهنگ ناپخته سلسله قاجاریه و رکود اقتصادی( آپمپوپ، 1411:1387 )؛ بازگشت تحصیل کردگان اروپا رفته به ایران و اجرای معماری کارت پستالی توس آنان( قبادیان، (68: 1383؛ ارتباط بیشتر ایران با اروپا( نصیری انصاری،280:1350 ).اعمال نفوذ بیگانگان و تبلیغات آنها
2
(پیرنیا(27:1369؛ سفر به اروپا و همراه آوردن آثار هنری آنان( صارمی،
143:1376 )احساس حقارت و عقب ماندگی در مقابل برتری های علمی و فنی و
هنری غرب( نوحی، 614: 1374 )؛ شیفتگی در مقابل مظاهر معماری مدرن و
کارایی بهتر شیوه های جدید غربی( قبادیان، 226 : 1383 )؛ حضور معلمین و
مهندسین و معماران اروپایی در مدرسه دارالفنون ( حبیبی، 238 :1387 )و
همچنین معرفی شیوه های شهرسازی غربی و گونه های جدیدی از سبک های
معماری و تزیینات متداول آن زمان اروپا توس مهندسان غربی اشاره کرد
(پاکدامن،54: 1373 )بدین ترتیب در دوره قاجار، عوامل گوناگونی بر
معماری خانه های تهران اثر گذاشت که در این میان، مهمترین عامل، نفوذ فرهنگ و هنر غرب بود که بسته به میزان و موارد تأثیرش، سه سبک گوناگون خانه سازی با شاخصه های متفاوت سنتی، تلفیقی و جدید را شکل داد.
همانگونه که بسیاری از نظریه پردازان معماری در مورد معماری معاصر ایران بیان می دارند، معماری امروز ایران در تکاپوی سنت ومدرنیته گام بر می دارد و تاکنون با گذشت چندین سال نتوانسته از این جدال رهایی یافته و در مسیر خلق روشهای طراحی نو گامی ارزشمند بر دارد. امروزه از یک سو در دنیای معماری ، معماران در پی خلق سبک ها و روشهای نو در طراحی بوده و از سوی دیگر ،در کشور های در حال توسعه، معماران در صدد بروز شدن و همگام شدن با معماری روز کشورهای پیشرفته هستند.اما گاه در مسیر نیل به این هدف معماران جوان ایرانی ، همچون معماران سایر کشورهای در حال توسعه، دچار از خود باختگی در مقابل سبک های جدید دنیای غرب می شوند بدون اینکه ملاحظات اقلیمی و فرهنگی را در نظر بگیرند و به این ترتیب، گونه ای معماری شکل می گیرد که هیچ تجانسی با معماری ایرانی و شرای امروز کشور نداشته و این گونه معماری مانع از خلق فضاها و روشهای جدید در دنیای معماری می شود.
در این مقاله ، بنا به مطالب فوق ، نفوذ معماری نئوکلاسیک اروپا در ایران ، به عنوان اولین سبک فرنگی که وارد ایران شده است، مورد تحلیل و بررسی
قرار گرفته و جهت دستیابی به شناخت بهتر موضوع، مطالعات موردی بر روی
بنای مستوفی الممالک که متاثر از این سبک در معماری دوره ناصری در
شهر تهران انجام گرفته است.
معماری نئوکلاسیک:
نئوکلاسیسم واژه ای است که اصولاً به جنبشی در تزیئنات، هنرهای بصری، ادبیات، تئاتر و موسیقی و معماری اطلاق می شود که بازگشت و تصویری از هنر و فرهنگی غربی کلاسیک (اغلب مربوط به یونان و رم باستان) را دارا میباشد. این جنبشها اغلب در طول میانه قرن 18 تا اواخر قرن 19 به وقوع پیوستهاند.چیزی که نئوکلاسیک بیش از همه به طور اصولی به آن مربوط است بدنه یک اثر است که از اصل منطق و قانون پیروی می کند.در واقع کلاسیک بیان منطق و قانون می باشد . بطور کلی نئوکلاسیک هنری از ایده آلگرایی است و در آن هنرمند کسی است که به طور کامل و جامع به قوانین آگاه باش د و البته این بدان معنی نیست که قوانین را بی روح و بیزندگی دائم تکرار کند بلکه آنها را با سنت آمیخته و در هر کار از نو بیان کند.نوگرایی محض، ابزارگرایی، بدیهه گویی و الهام گرایی از عناصر نئوکلاسیک
نمیباشد. این سبک تحت تاثیر نهضت روشنگری ابتدا در فرانسه و ایتالیا آغاز شد و سپس در مدت زمان کوتاهی به نحوی (Enlightenment) گسترده انگلستان، آلمان و کشورهای دیگر را فراگرفت(بانی مسعود، .( 179 : 1389
3
آن چه که عصر روشنگری را در شکلگیری نئوکلاسیسیسم در هنر مهم جلوه میدهد . مفهوم بود که در بین آراء اندیشمندان روشنگری مطرح شد .هدف تاریخ در عصر» تاریخ … تازهای از روشنگری صرفاً کنجکاوی درباره ی رویدادهای گذشته یا اشتیاق به احیاء گذشته نیست .بلکه دلیل اصلی توجه آنان به
تاریخ این بود که انسان در حال پیشرفت است. پیوسته کشف میکند،تعصب و
خرافه و جهل و قساوت باستانی را از میان برمی دارد، و در راه تأسیس و
تثبیت علمی پیش میرود که مردم را سعادتمند، آزاد، پاکدامن و عادل
گرداند(قبادیان، .( 179: 1389 در حقیقت تاریخ در عصر روشنگری تنها
مرجعی برای بازگشت به گذشته نبود بلکه بستری بود که بتوانند چالشها و
تحولات و تعقلات انسان را دنبال کنند. منبع الهام معماری نئوکلاسیک ،
معماری دوره کلاسیک یونان و روم باستان بوده است (قبادیان .(18: 1383
البته با ذکر این نکته که این سبک مدعی نوعی نوآوری درهنرمعماری یونان و روم باستان بود (بانی مسعود، (179: 1389، به دلیل اقتباس از سبک نئوکلاسیک فرانسه در خانه مستوفی الممالک مختصری از آن ذکر می شود.
نئوکلاسیسیسم فرانسه:
نئوکلاسیسیسم فرانسه نیز در همسویی کامل با تفکرات پالادیانیسم انگلیسی
در پی یافتن اصول و مفاهیم ماندگار معماری تاریخ گرا پیشرفت (بانی
مسعود، .(184 : 1389اما با وجود این نکته که در نئوکلاسیسم فرانسه،
خردگرایی خود را نشان داد .در حقیقت معمارن فرانسوی همچون معماران
انگلیسی تفکرات پالادیو را کورکورانه به کار نبردند و آثار یونان و روم باستان را از زاویه عقل و خرد مورد تحلیل و بررسی قرار دادند و به همین سبب گرایش به فرمهای افلاطونی و خردگرایی و کارکردگرایی درفرم و سازه در معماری پیدا کردند(به نقل از بانی مسعود،.( 1388
یکی از مهمترین میراث داران کلاسیک درمعماری اتیین لویی بوله بود .وی تحت تأثیر عناصر معماری یونان و روم، به خصوص نظام ستون گذاری یونیک و کُرَنتی و احجام افلاطونی به شیوهای دست یافت که بعد ها به عنوانِ نماد معماری نئوکلاسیسیسم فرانسوی درآمد (همان، .( 185 : 1389 کلود نیکولا لودو نیز یکی دیگر از معماران مطرح سبک نئوکلاسیسیسم فرانسوی بود . معماری آثار او مبتنی بر کاربرد شکلهای سادهی هندسی است .یکی از جنبههای شاخص آثار لودو استفاده ی وی از تداخل عناصر کلاسیک با فرمهای
سادهی افلاطونی است .درکارهای او این تداخل به صورت هوشمندانه ای
معماری اوست که آثار وی را از هم نسلانش متمایز مینماید . (همان،
.(179:1389 موازی جریاناتی که ذکر شد، در اوایل قرن نوزدهم مدرسه
هنرهای زیبای پاریس( بوزار)شکل گرفت که در سال 1819 تاسیس شد (بانی مسعود،.(192 : 1389
نئوکلاسیک قرن بیستم:
گرایش به واپسگرای در تاریخ، دوباره خود را در دهه انگلستان 80 قرن بیستم، موازی با جنبش پست مدرنیسم ، نشان داد .سبک کلاسیک که در پی بیش از نیم قرن تفوق معماری مدرن از اوایل قرن اخیر مورد بی توجهی نسبی قرار گرفته بود، به تدریج بعد از انتقاداتی که به سبک مدرن شد، خصوصاً بعد از نمایشگاهی درلندن به نام نابودی خانه های حومه شهر در سال1975،
4
مجدداً به صورت یک سبک مهم که میتواند پاسخگوی نیازهای جامع امروزی باشدمطرح شد(قبادیان،.(130: 1382 گرایش به نئوکلاسیک از خانه های شخصی در انگلستان آغاز شد و به بناهای عمومی تسری یافت.پرنس چارلز (ولیعهد انگلستان )نیز یکی از حامیان سرسخت این گرایش بود (بانی مسعود، .(329:1389 معماران نئوکلاسیک معتقد به مقدس بودن نظامهای کلاسیک هستند لذا هر تغییری در این نظامها را صحیح ندانسته و باور دارند که هرگونه تغییری در آنها باعث تبدیل شدن کمال به نقصان میشود و این همان دلیل جاودانگی معماری کلاسیک است.
در حقیقت معماران این سبک، معماری همانند نظم،تناسب، تقارن، هماهنگی و کمال که در زمان یونان باستان، خدایانی بودند انسان گون در حد نهایت زیبایی، کمال و جاودانگی، لذا خانه آنها نیز میبایست یک معماری بدون نقص و ایراد باشد(همان، .(133 : 1382 لذا معماران نئوکلاسیک ، معماری کلاسیک را منبع الهام خود قرار داده و این معماری را همان گونه که از نظر کالبدی بوده، برای احتیاجات امروز طراحی میکنند البته با توجه به این نکته که در داخل این فرمهای تاریخی، باید کلیه وسایل رفاهی امروزی تدارک دیده شود(همان، .(130: 1382 در حقیقت اگر خواسته باشیم در یک جمله این سبک را تعریف کنیم، میتوان گفت: ساختمان نئوکلاسیک، پوستهای کلاسیک برروی امکانات مدرن است(همان، .(130: 1382 که میتوان از او به عنوان مغز متفکر این گرایش نام برد، کونیلن تری حرفهایی تاثیرگذار بیان نموده است .تری به جاودانگی عناصر معماریِ کلاسیک اعتقاد دارد، و به این عقیده سخت پایبند است که اگر عناصر معماری کلاسیک را درهر سرزمینی به کار گیریم همان طراواتی را دارد که در سرمنشأ خود داشته است .او معتقد به تقدس نظم های کلاسیک است، و باور دارد که این نظم ها با الهام از هارمونی عالم خلق شده اند (بانی مسعود، .(329: 1389
رویارویی معماری نئوکلاسیک اروپا در ایران:
ورود معماری نئوکلاسیک غرب و بطورکلی ورود معماری غربی به ای ران ، از زمان ناصرالدین قاجار یعنی از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی( 1848 -1897 میلادی،1227 - 1276 شمسی)صورت گرفت .تا پیش از این تاریخ معماری در ایران همواره از سنت الگو می گرفت.در گذشته اینجا جهان شرق و آنجا جهان غرب و اینجا بلاد اسلام و آنجا بلاد کفر بود،در نتیجه بلاد کفر نمی توانست منبع الهام ما باشد(قبادیان، .(31: 1383 از زمان ناصرالدین شاه ، با سفر شاه و درباریان به فرنگ، دربار ایران شیفته فرهنگ غربی شد وشخص شاه نیز علاقه وافری به خاندان سلطنتی اروپا ، سرگرمی ها و تفریحات آنان و همچنین ساختمان های اروپایی پیدا کرد.
از این زمان است که کشور ما به تدریج از جهان شرق پا به جهان غرب و توجه ما از لاهوت و سنت به ناسوت و غرب تغییر جهت یافت (قبادیان، 47 : 1383 ).بنابراین همانگونه که ما به تدریج از جهان شرق قدم به جهان سوم گذاشتیم، و در بسیاری از زمینه ها فرنگ را منبع الهام خود قرار دادیم، ساختمانهای ما نیز به ظاهر سبک تاریخ گرایی در فرنگ درآمدند .در این رابطه کاخها و بناهای حکومتی اولین ساختمانهایی ، بودند که تحت تاثیر مدرنیزاسیون قرار گرفتند و دستخوش تغییرات شدند(قبادیان، .(47: 1383 بنابراین همانگونه که ما به تدریج از جهان شرق قدم به جهان سوم گذاشتیم، و دربسیاری از زمینه ها فرنگ را منبع الهام خود قرار دادیم، ساختمانهای ما نیز به ظاهر سبک تاریخ گرایی در فرنگ درآمدند .در این رابطه کاخها و بناهای حکومتی اولین ساختمانهایی، بودند که تحت تاثیر
5
مدرنیزاسیون قرار گرفتند و دستخوش تغییرات شدند (قبادیان، .(31:1383 در طی سفرهای دربارایران به غرب و مشاهده ساختمان های اروپاییان، درباریان آن فرمها را به عنوان نمادی از تجدد، جلب توجه یافتند و پس از بازگشت به ایران خواستار ساختمان هایی به سبک فرنگی شدند.آنها باخود عکسها و کارت پستالهایی ازبناهای غربی به ایران آوردند و ازمعمارباشیها خواستند که ساختمانهایی شبیه آنها اجرا کنند . معمارباشیهای ایران که به غرب سفر نکرده بودند و اطلاعی از چند و چون کار امرا و فرنگ رفته ها نداشتند، سعی کردند که این فرمهای فرنگی رابا مصالح و روشهای ساختمانی سنتی ایران اجراکنند.در حقیقت این دوران را میتوان سرآغاز معماری کارت پستالی در ایران دانست(قبادیان، .(31: 1383 تقلید و ساخت بناهای اروپایی از روی کارت پستال و عکس ها تاجایی پیش رفت که معمارباشی به سبب مشاهده دودکش بر بام ساختمان های اروپایی موجود در کاتالوگ،بر بام ساختمان خود نیز دودکش گذاشت بدون آنکه
مجرای دودی در ساختمان وجود داشته باشد.
در اینجا می توان به این نکته قابل توجه و جالب اشاره کرد که در این دوره تقلید و ساخت بنا از روی الگوی فرنگی نه تنها قبیح نبود، بلکه یکی از امتیازات مثبت آن ساختمان محسوب می شد . لذ ا در دوره ناصری نمادهایی از تاریخگرایی مغرب زمین وارد ایران شد .ولی بایستی یادآور شد که این تاریخگرایی در معماری ما جنبه تقلیدی داشت و تحقیقات انجام شده درمورد معماری کلاسیک یونان و رم باستان و مبانی علمی و نظری معماری نئوکلاسیک اروپا در این دوره درایران ناشناخته بود(همان، .(31: 1383
بررسی معماری بناهای نئوکلاسیک در تهران:
در دوره ناصری ،شهر تهران به عنوان یکی از پایگاه های مهم حکومتی و کانون فعالیتهای هنری و علمی قاجار بستر ساخت بسیاری از بناها به سبک نئوکلاسیک اروپا بود .مشخصات پنج ساختمان شاخص به سبک نئوکلاسیک در جدول شماره 1 ذکر شده است.از میان آن ها ،یک ساختمان به عنوان نمونه موردی تجزیه و تحلیل خواهد شد.
جدول شماره :1 بناهای نئوکلاسیک در تهران معاصر- مأخذ: وحیدقبادیان،168:1392
رد نام تاری
ساختما شهر خ معمار کارفرما توضیحات
یف
ن بنا
تلگراف تهر 1305 مهندس اداره پست تقارن،تقسیم سه قسمتی در
خانه ان علیخان و تلگراف نما و پلان ،ستون آیونیک
1 ،قوس نیم دایره ،سنتوری
،بالکن ،صراحی ،گنبد چهار
وجهی . بام شیب دار
بدنه تهر 1308 مهندس بلدیه سرستون دوریک و
میدان ان 13- علیخان تهران - کورینتین،قوس نیم دایره
2 حسن سرتیپ ،آجر چینی و گچبری ،بالکن
آباد کریم آقا ،صراحی ،گنبد وبام شیب
بوذر جمهر دار،سنگ تاج،پنجره
پالادیو،نرده صراحی
3 نمای تهر 1310 لئون مجلس سرستون شبیه کورینتین به
6
جنوبی ان معمار شورای ملی تقلید از پارلمان فرانسه
مجلس فرانسو
شورای ی -
ملی مجسمه
ساز
به تقارن محوری در پلان و
خانه نما، سه وجهی بودن نما و
احتمال میرزاحسن
مستوفی تهر 1311 پلان ،نمای آجری و گچبری
4 قوی مستوفی
الممال ان ه ق ،بالکن ،سنتوری ،بام شیب
محمدتق الممالک
ک دار، دودکش، قوس های نیم
ی خان
دایره،
سر در
جدید تهر مجلس متقارن ،سرستون دوریک
5 مجلس 1313 - ،مجسمه واقع گرا،سرستون
ان شورای ملی
شورای هخامنشی ،نمای سنگی
ملی
خانه مستوفی الممالک :
عمارت مستوفی از جمله بناهایی است که مبین تحول در بناهای کوشکی
دوره قاجار و تلفیق بیشتر آن با معماری اروپایی است که این
مساله به خودی خود ارزش هایی برای این بنا به وجود می آورد . از
این رو مرمت و احیا و بهره براداری از این اثر ' تاثیر فرهنگی
مهم و قابل توجهی در محی اجتماعی پیرامون خود خواهد داشت .اما
چنانچه پیشتر اشاره شد ' این بنا متعلق به اواخر دوره قاجار است
واوایل دوره پهلوی می باشدو قدمت آن بیش از صد سال است . (سال
1311با اقتباس از طرح و نقشه یک عمارت کارت پستالی که مستوفی
الممالک شخصا از پاریس آورده بود عمارتی بی نظیر با سبک و
معماری فرانسوی و با تزئینات گچبری و چوبی بنا شده که بعدها
نخستین کابینه مشروطیت در آن تشکیل شد . اولین خانه فرنگی ساز
ایران است و به همین دلیل تزئینات آن نیز فرنگی است و از کاشیکاری، ارسی و شیشه های رنگی در آن خبری نیست و به جای آن انواع گچبری فرنگی و همین طور درهای چوبی نقاشی شده را می توان دید، معماری قرن 13 و بویژه نئوکلاسیک احداث شده و به شکل کوشک است). (روزنامه شرق،.(12:1391