بخشی از مقاله
چکیده ی مطالب
در ایران ، شرای اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از کشور ، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیدههای گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است . ریزشهای آسمانی در ایران ، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران ، در بقیه نواحی بسیار کم است .
به همین دلیل ، از دیرباز در بیشتر دشتهای وسیع ایران ، برای دسترسی به آب ، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی تواناییهای خود ، دهها کیلومتر قنات حفر کرده اند .
آنها در کنار ساخت قناتها و سدها ، به ذخیره سازی آبهای فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصلهای گرم سال نیز توجه داشته اند و برای تحقق این مساله ، »آبانبار« را بنیان گذاشته اند.
آبانبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند ، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین ، بهره مند بوده اند .
پیوند میان آب و آیینهای مذهبی ، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافته است.
آبانبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر ، مرکز بسیاری از آبادیها و شهرکها و محلهها بودهاند و در بسیاری از محلهها بزرگترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار میروند.
فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آبانبارها دارای اعتبار خاصی است ؛ چرا که سازندگان این واحدها با دقت و نکتهسنجی بسیار، به مسایل عمده ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آبانبار ، مساله اندود داخل بنا ، تهویه ، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب ، توجه کامل داشتهاند.
همزمان با توسعه اسلام در کشورهای مختلف و گسترش مبادلات فرهنگی به برکت دین و حکومت مرکزی واحد ، فنون ساختمانی تکامل بسیار یافت . ساختن مخازن استوانهای شکل در این دوران به علت پایین بودن نسبی هزینه ساختمان و مقاومت بیشتر بدنه آن ، در مقابل فشار آب در ایران رایج شد .
این پژوهش قصد دارد با مطالعه بر روی ساختار آب انبارها در دوره های مختلف به ساختار این اندام معماری اشاره نموده و نقش عوامل اقلیمی و پتانسیل فیزیکی درسازگاری بومی مردم نواحی کم آب را بیان نماید.
مقدمه
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را می توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال می باشد.
قدیمی ترین آثار به جای مانده از آب انبار تقریباً با پیدایش اولین تمدن های ایران هم زمان است. مخزن آب شهر ایلامی دورانتاش در چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد هنوز باقی است. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه های متعدد در قصر جمشید وجود دارد.
در دوره اسلامی، آب انبار نیز مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع، مانند راسته های بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسرا های بین راهی احداث می شده. در شهر های گرم و خشک ایران هر محله ای اغلب برای خود یک آب انبار داشته که توس اهالی محل احداث می شده و یا گاهی بانی آن یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله بوده است. آب انبار توس اهالی خود محل اداره می شد و از کسی مبلغی برای استفاده از آن گرفته نمی شد، فق اهالی محل خرج تعمیرات و نگهداری آن را می پرداخته اند.
در شهر های گرم و خشک آب انبار از ابنیه مهم شهری بوده و بنای آن با بادگیر های بلند و گنبد های حجیم از فواصل دور در سیمای شهر خودنمایی می کرده است. آب انبار های مهم دارای سردر های ورود بسیار زیبا بوده اند که با انواع کاربندی ها و مقرنس ها تزیین می شده و گاهی شعری در جهت سلام بر امام حسین - ع - و لعنت بر یزید و یا یادآوری خیری که بانی آن انجام داده بر روی کاشی های هفت رنگ نقش می بست.
تاریخ احداث آب انبار ها، معمولاً در درگاه آن ها ثبت می شده و با حساب ابجد، سال بنای این آب انبار 1186 هجری قمری که به دوره زندیه بر می گردد، می باشد.
فراهم نمودن آب بهداشتی، خنک و قابل دسترس برای همه اهالی، احتیاج به یک سری تدابیر زیست اقلیمی داشته است.
مرورسابقه ی تحقیقی
تا به حال پژوهش های متعددی دراین زمینه انجام گرفته و مقاله های بسیاری نیز با موضوع های مرتب با این عنوان به ثبت رسیده است که از ذکر عناوین آن در اینجا پرهیز می شود.
روش تحقیق
برای نوشتن این مقاله از روش تحقیق ترکیبی استفاده شده است. پژوهش های انجام شده به شیوهی تفسیری-تاریخ، توصیفی- تحلیلی بوده وگردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای میدانی صورت گرفته است.
بدنهی تحقیق
تعاریف آب انبار
.1 آب انبار مخزن آب سرپوشیده در پایین تر از سطح زمین است که آب آشامیدنی را برای روزهای کم آبی فراهم می کند.
.2 حوض بزرگ روپوشیده درزیرزمین که سقف آن را با آجر میسازنددر آن همواره آب خوشگوار ذخیره میکنند.
تاریخچه آب انبار
انبارهای ذخیره آب در آغاز گودالهایی بود که خود به خود از آب باران و سیلابها پر میشد . به تدریج بشر خود به انبار کردن آب در این گودالها پرداخت و سرانجام به ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش دست یافت . با پیشرفت تمدن روشهای ذخیره آب نیز تکامل پیدا نمود . در تمدنهای ایران ، مصر و بینالنهرین آب را در آبانبارهای سرپوشیده غیرقابل نفوذی که از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری میکرد ذخیره میکردند . در کشورهای یونان و روم نیز از این شیوه برای ذخیره آب استفاده میشد.
در ایران ، شرای اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از کشور ، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیدههای گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است . ریزشهای آسمانی در ایران ، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران ، در بقیه نواحی بسیار کم است .
به همین دلیل ، از دیرباز در بیشتر دشتهای وسیع ایران ، برای دسترسی به آب ، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی تواناییهای خود ، دهها کیلومتر قنات حفر کرده اند .
آنها در کنار ساخت قناتها و سدها ، به ذخیره سازی آبهای فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصلهای گرم سال نیز توجه داشته اند و برای تحقق این مساله ، »آبانبار« را بنیان گذاشته اند.
آبانبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند ، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین ، بهره مند بوده اند .
پیوند میان آب و آیینهای مذهبی ، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت.
آبانبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر ، مرکز بسیاری از آبادیها و شهرکها و محلهها بودهاند و در بسیاری از محلهها بزرگترین و چشمگیرتر واحد معماری به شمار میروند.
فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آبانبارها دارای اعتبار خاصی است ؛ چرا که سازندگان این واحدها با دقت و نکته سنجی بسیار، به مسایل عمده ای چون میزان فشار آب بر کف و سطح آبانبار ، مساله اندود داخل بنا ، تهویه ، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب ، توجه کامل داشتهاند.
همزمان با توسعه اسلام در کشورهای مختلف و گسترش مبادلات فرهنگی به برکت دین و حکومت مرکزی واحد ، فنون ساختمانی تکامل بسیار یافت . ساختن مخازن استوانهای شکل در این دوران به علت پایین بودن نسبی هزینه ساختمان و مقاومت بیشتر بدنه آن ، در مقابل فشار آب در ایران رایج شد .
شاید تکنیک ساختن گنبدهای دورچین به صورت کروی یا مخروطی نیز از همین دوران و به همین علت در معماری ایران ظاهر شده باشد
