مقاله الگوهای معماری پایدار در کویر ایران و همخوانی آن با اکولوژی

بخشی از مقاله

الگوهاي معماري پایدار در کویر ایران و همخوانی آن با اکولوژي

چکیده :

امروزه ،زیست و توسعه پایدار ، در محافل علمی جهان همواره مورد بحث و کاوش بوده و درباره آن نظریاتی متفاوت از ابعاد گوناگون ارائه گردیده استقطعاً. حفظ منابع طبیعی خدادادي ، عدم آلودگی محیط زیست ، حداقل مصرف انرژي هاي فسیلی و هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی از طریق تدابیر شهر سازي و معماري از موارد مهم در طراحی و ساخت مجتمع هاي زیستی است و باید از جانب طراحان و مجریان مورد توجه و اجرا قرار گیرد . معماري کویر ایران حاوي بسیاري از ویژگی هاي منحصر به فرد است که ضمن توجه به نیازهاي زیبایی شناختی ، با ظرفیت هاي طبیعی و زیست بومی بستر خود نیز منطبق است . در واقع این معماري نه تنها از کیفیت هاي محیط طبیعی خود نکاسته ، بلکه ماهیت ان را نیز ارتقاء بخشیده است . فنون به کار رفته در این معماري بسیاري از مفاهیم نوین در عرصه معماري پایدار را در بر می گیرد که در این مقاله به آن پرداخته شده است .

کلمات کلیدي : پایداري (sustainability) ، صرفه جویی انرژي (saving energy) ، اکولوژي (ecolog

-1 مقدمه :

نظریه توسعه پایدار و در پی آن معماري پایدار ، از بحث برانگیز ترین موضوعات معماري معاصر است . این که هر ساختمانی باید بتواند با محیط طبیعی که در آن واقع شده رابطه برقرار کند جاي بحث ندارد . آنچه چالش محسوب می گرددنوع و چگونگی این رابطه است . امروز ایده معماري پایدار براي پاسخگویی به این پرسش طرح گردیده است . معماري کویر ایران ، براي ایجاد محیطی پایدار و مناسب زندگی انسان ، به اصول و روش هایی دست یافته است که نه تنها تخریب و ضایعه اي را بر محیط تحمیل نمی کند ، بلکه فراتر از آن به عنوان عامل کمال بخشیدن به ماده نیز ایفاي نقش می کند . در این مقاله نخست مروري اجمالی در مفهوم پایداري و به تبع آن معماري پایدار ارائه می گردد و پس از شرح ویژگی هاي اقلیمی و جغرافیایی مناطق کویري به عنوان بستر اصلی مطالعه ، به بیان مهم ترین الگوهاي کهن پایداري در قیاس با مفاهیم نوین عصر حاضر پرداخته خواهد شد .

٣٢٨

-2 پایدار در لغت :

فعل sustain از ریشه لاتین sustinere و از دو کلمه ) sus به معناي از پایین به بالا ) و tinere به معناي نگه داشتن ، حفظ کردن ) تشکیل شده و از سال 1290 میلادي در زبان انگلیسی به کار گرفته شده است . این فعل با مفاهیمی از قبیل" حمایت ، پشتیبانی و تداوم " آمیخته است و صفت sustainable در توصیف " شرایط ، حالت و یا چیزي" به کار می رود که مورد پشتیبانی قرار گرفته یا به واسطه کمک یا تامین معاش ، همچنان تداوم یافته است . دهخدا پایداري را به معناي با دوام و ماندنی آورده است . بنابراین واژه پایداري که به عنوان معادل sustainability انتخاب شده است فاقد معناي امروزي آن است و بر حفظ و ثبات تکیه دارد . معناي واژه پایداري که در این بحث نیز مد نظر است عبارت است از "انچه که می تواند در آینده تداوم یابد" .

1-2 پایداري به عنوان رویکرد انسان به جهان زیستی :

پایداري نگرشی است که از تغییر نگاه انسان به جهان متولد شده است . به دنبال طرح مسایل جدي زیست محیطی ، نظیر آلودگی ها ، افزایش دماي کره زمین و نابودي منابع طبیعی ، بحث توسعه پایدار در سال 1987 میلادي ، از طریق گزارش برونتلند با عنوان آینده مشترك ما از سوي کمیسیون جهانی محیط تو سعه در دستور کار قرار گرفت . بر طبق سند مزبور سیستم برنامه ریزي و طراحی شهري به عنوان یکی از مکانیزم هاي مهم براي پیشگیري توسعه پایدار معرفی می گردد و در همین راستا معماران و طراحان شهري مبحث شهر و معماري پایدار را در دستور کار خویش قرار داده اند . شناخت پایداري به عنوان نگرشی اخلاقی ، به منظور تعبیر و شناخت صحیح از معماري مبتنی بر این نگرش ، حایز اهمیت فراوان است . امروزه اصطلاح معماري پایدار براي گستره وسیعی از رویکردهاي حساس به محیط به کار می رود : از معماري سنتی که به عنوان نوعی از معماري با گرایش به سمت پایداري بوم شناختی و اجتماعی شناخته می شود ، تا برخی دیگر که" با ایجاد اشتی و تعامل میان فن آوري و زیست بوم کشیده اند ویژگی هاي مفید هر دو را به کار گیرند . اگر چه هر یک از این رویکردها را افرادي متفاوت مطرح کرده اند ، در کل ، همه آنها در مورد یک موضوع با هم توافق دارند ، این که ساخت محیط مصنوع باید با در نظر گرفتن منابع طبیعی موجود و حفظ آنها براي آیندگان انجام پذیرد" ( موسوي ، . (19: 1383 از ان جا که ارائه تعریفی جامع و مرجع براي رویکرد معماري پایدار ، امري دشوار به نظر می رسد .و از این در ادامه برخی از تعاریف و تعابیر ارائه شده که از اعتبار و مرجعیت بیشتري برخوردارند ، مطرح می گردد :

" طراحی پایدار و همگن ، طراحی اي تلقی می ود که در آن هر جزیی به عنوان بخشی از کل بزرگ تر به خوبی مورد توجه قرار گیرد" ( موسسه راکی مونتین ) .

"معماري پایدار در بردارنده آمیزه اي از ارزش هاي زیبایی شناختی ، محیطی ، اجتماعی ، سیاسی و اخلاقی است" ( ساموئل موك بی )

"طراحی پایدار به مفهومی درونی و اساسی از مکان منتج خواهد شد . فرآیندي که به احیا شدن بیش از تحلیل بردن می انجامد و در واقع علم و هنر برقراري ارتباطی مناسب بین محیط انسانی و جهان طبعیت است "( ون در رین )

با توجه به این تعاریف و بسیاري موارد مشابه می توان به طور خلاصه معماري پایدار را معماري دانست که : نسبت به ویژگی ها و شرایط محیطی و مکانی خود پاسخگو و کنش مند است و از قابلیت هاي بستر بوم شناختی خود در راستاي ایجاد شرایطی محیطی مطلوب استفاده بهینه می کند . بدین ترتیب از تعادل بوم شناختی برخوردار خواهد بود ، یعنی کمینه صدمات را بر محیط زیست دارد. علاوه بر این نسبت به تغییرات ، شرایط و نیازها ، انطباق پذیر و در نتیجه تداوم پذیر است و به واسطه برخورداري از ویژگی هاي مکانی ، متمایز و قابل تفکیک است . تامل بیشتري در موضوع ، حاکی از آن است که مفهوم پایداري در عرف هاي قدیمی و فرهنگ هاي کهن بشر هم ریشه داشته و در زندگی سنتی ، در قالب تکریم و حرمت گذاري به طبیعت و منابع طبیعی جلوه گر شده است . از این رو می توان فعالیت هاي دهه هاي آخر قرن

٣٢٩

بیستم را به مثابه تلاشی براي احیا شدن این مفاهیم کهن دانست؛ تلاشی که در قالبی جامع تر ، علمی تر و کاربردي تر انجام می گردد ( موسوي ، (19: 1383

-3ویژگی هاي محیطی ، جغرافیاي و اقلیمی مناطق کویري و حاشیه کویري ایران :

بزرگ ترین حوزه اب ریز ایران ، از دشت کویري مرکزي و حوزه کویر لوت تشکیل شده است . میزان بارندگی در دشت کویر مرکزي ایران بسیار کم ( حدود هفتاد میلی متر در سال ) برآورد شده است .پوشش گیاهی فقیر ، زمین شوره زار و تراکم بسیار کم جمعیت از ویژگی هاي مناطق کویري مرکزي محسوب می گردند ( غفاري ، .( 62 : 1381

1-3 ویژگی هاي معماري و شهر سازي مناطق کویري :

بررسی ویژگی هاي کالبدي بافت هاي کویري را می توان به طور کلی در دوسطح مورد توجه قرار داد . مقیاس کلان شامل مکان یابی ، نحوه استقرار ، شبکه بندي و نوع معابر و بافت کلی شهر و مقیاس خرد شامل عناصر معماري و فنون ساخت و طراحی .

2-3 مقیاس کلان :

1 -2-3 مکان یابی :

مکان یابی مجتمع هاي زیستی تحت تاثیر عوامل متععدي است که از ان جمله می توان به جنس زمین ، مقاومت خاك ، حاصلخیزي و قابلیت جذب آب ، نوع پوشش گیاهی ، میزان دسترسی به منابع آب و سرانجام ویژگی هاي اقلیمی منطقه اشاره کرد . در این میان زمین و آب از عوامل حیاتی در مکان یابی زیست بوم ها تلقی می شوند و اقلیم و نوع پوشش هاي گیاهی در شیوه استقرار ، میزان تراکم و سیماي معماري تاثیر گذار خواهد بود . بنابراین می توان گفت که هر کجا آب به اندازه کافی در دسترس بوده و به تبع آن خاك مناسب نیز مهیا بوده است سکونت گاهی نیز شکل گرفته است اما از آن جا که در بسیاري نقاط بیابانی ایران ، شرایط ظاهري اقلیمی براي بنیاد کردن شهر و یکجا نشینی فراهم نیست ، با اختراع قنات که ابداع ان به دست ایرانیان محرز است ، آب از فاصله هاي 20 ، 30، 40 کیلومتري به روي زمین آورده شده و به عنوان عامل تداوم حیات شهرها و روستاها ایفاي نقش کرده است و ساکنان آنها با بهره گیري از یکی از اقتصادي ترین ، سالم ترین ، پایدارارین و مهندسی ترین روش ها ، آبهاي تحت الارضی را به سطح زمین آورده اند و در دل بیابانی خشک و لم یرزع شرایط حیات را به نحو احسن فراهم کرده اند ( پاریزي ، ( 1366 نکته دیگر در مکان یابی شهرها وآبادي هاي کویري ، حفظ فاصله مجاز براي آب دهی قنات ها است که عامل تعیین کننده اي براي فاصله آبادي ها از یکدیگر محسوب می گردد ." به طور کلی قنات ها در زمین هاي با بافت شنی و آبادي ها در قسمت هاي ریزدانه ، نزدیک به زمین هاي قابل کشت واقع شده اند" ( غفاري ، . ( 65 : 1381

2-2-3 استخوان بندي :

" بهره گیري از قنات به عنوان فن استخراج آب هاي زیر زمینی و روش هدایت آنها به بافت هاي مسکونی و کشاورزي که به صورت سلسله مراتبی از مظهر قنات تا زمین کشاورزي ، از نهر هاي اصلی ، تا جوي هاي فرعی است ، اساس شکل گیري شبکه راه ها در بافت هاي سنتی را تشکیل داده است ( غفاري ، . ( 63 : 1381 به همین دلیل است که اصلی ترین بنیاد شهر پدیده اي است که از دیده ها پنهان است و آن شبکه آبرسانی زیر زمینی است ( قهرمانی ، . ( 108 : 1375 بدین ترتیب آب عنصر اصلی در مکان یابی و استخوان بندي مجتمع هاي زیستی در گذشته بوده است .

٣٣٠

3-2-3 بافت فشرده :

شهرهاي سنتی مناطق کویري ایران عمدتاً از نوعی بافت فشرده و به هم پیوسته ساخته شده است . تحقیقات جدید نشان داده است ، میان مفهوم » شهر پایدار « و مفاهیم تراکم و فشردگی ، روابط معنی داري وجود دارد چراکه تامین آسایش اقلیمی و صرفه جویی در مصرف انرژي به علت تقلیل سطوح ابنیه و بافت شهري در معرض تابش خورشیدي و از طریق ایجاد فشردگی صورت می پذیرد ( گلکار ، . ( 47-49 :8 این صلا در سازمان کالبدي شهرهاي کویري ایران از طریق در هم فشرده بودن واحد هاي مسکونی ، به گونه اي که بعضاً برخی از واحد هاي مسکونی حتی از چهار جانب به واحد هاي دیگر متصل باشند ، رعایت گردیده است .

4-2-3 کمربند سبز :

" بافت فشردهشهر اکثراً با کمربندي سبز متشکل از باغات میوه و مزارع کشاورزي به عنوان تدابیر زیست بومی محصور است . بدین ترتیب بازتاب گرماي خورشید از خاك تشنه و سوزان کویر که سبب افزایش شدید دما می گردد به حداقل می رسد . فضاي سبز اطراف شهر نقش مهمی در حفاظت بافت مرکزي در برابر بادهاي کویري ، گرد و غبار و خشکی هواي کویر ایفا می کند و از عوامل مهم در تهویه طبیعی شهر محسوب می شود ( اکوسیستم طبیعی و مصنوعی در مقیاس کلان ) " ( غفاري ، . ( 25 : 1379

5-2-3 نظم ارگانیک :

در شهرهاي کویري شبکه بندي راه ها ، تقسیم و قطعه بندي زمین و سازماندهی فضاهاي پرو خالی از دو روش کاملاً متفاوت تبعیت می کند ." شبکه راه ها با نظمی ارگانیک و سلسله مراتبی منطبق بر شیب و جهت آب هاي قنات ها ایجاد گشته اند ، در حالی که قطعه بندي زمین نامنظم و ساختمان ها با نظم هندسی ( به دلیل مسایل اقلیمی ) ساخته شده اند " ( غفاري ، . ( 71 :1381 وجود این معابر غیر مستقیم ، پرپیچ و خم و کوچه و گذرهاي سرپوشیده ( ساباط ) ، از سویی مانع ورود بادهاي مزاحم بوده و از سوي دیگر به دلیل دارا بودن عمق زیاد ، بیشترین سایه را تامین می کند . نحوه استقرار ساباط ها که از ویژگی هاي بارز شهر سازي کویري است ، انسان پیاده را در مسیر حرکت خود در نوعی توالی مناسب در فضاي سایه قرار می دهد . در بسیاري از ساباط ها ، ورودي چند خانه مجتمع شده است که از نظر حس همسایگی و همبستگی محله اي حایز اهمیت است. محصوریت ، سلسله مراتب و رعایت حریم ها و عرصه هاي اجتماعی به واسطه این شهر سازي محقق می گردد که به پایداري اجتماعی شهرهاي کویري کمک به سزایی کرده است .

3-3 مقیاس خرد :

1-3-3 جهت گیري :

در مجموعه هاي سنتی ، کاربرد و استفاده از منابع و انرژي هاي طبیعی یکی از اصول ساخت و سازمان فضایی انها است . خانه هاي قدیمی در بافت کویري از نظر وضعیت استقرار نوعاً، در جهت قبله قرار دارند . این جهت گیري از لحاظ اقلیمی شرایطی را به وجود آورده است تا فضاهاي تابستانی و اتاق هاي زمستانی به طور منطقی در طراحی فضاهاي زیستی جایگاه خویش رابیابند . جهت گیري مناسب علاوه بر حفاظت ساکنان در برابر گرماي مستقیم آفتاب ، از ورود بادهاي نا مناسب نیز جلوگیري می کند .