بخشی از مقاله
چکیده
معماران پیشین با استفاده از شرایط اقلیمی و امکانات بومی، سرمایه ای مانند معماری سنتی را پدید آورده اند. با بررسی دقیق و موشکافانه معماری بومی ایران به اصول و قواعدی خواهیم رسید که متأسفانه در معماری مدرن امروزی مورد توجه قرار نمی گیرند و همین موضوع به تدریج باعث از بین رفتن هویت، اصالت و فرهنگ معماری در شهرهای کشور شده است.
از سوی دیگر در عصر حاضر، جامعه ی جهانی بنا به دلایل مختلفی از جمله کمبود منابع انرژی، بحران آلودگی هوا، افزایش روز افزون جمعیت و ایجاد توازن زیست محیطی، در حال حرکت به سوی توسعه ی پایدار می باشد. یکی از مهمترین عوامل جهت رسیدن به توسعه پایدار، بهره گیری از ساخت و ساز و معماری پایدار است. اهمیت این موضوع زمانی نمایان می شود که با اندکی تحقیق و بررسی متوجه می شویم، اصول معماری سنتی ایران، هماهنگی، همخوانی و مطابقت بسیار زیادی با اصول معماری پایدار دارد و ما به راحتی می توانیم با شناسایی و ترکیب این اصول گامی مؤثر جهت رسیدن به توسعه پایدار برداریم.
بدون شک می توان گفت که مهمترین هدف از نگارش این مقاله نیز همین موضوع بود. بر این اساس برای رسیدن به این هدف در این مقاله، ابتدا به معرفی معماری سنتی و بومی ایران پرداخته و با اصول معماری سنتی در اقلیم های مختلف ایران آشنا خواهیم شد. پس از آن به بررسی معماری پایدار خواهیم پرداخت و قوانین آن را شناسایی خواهیم کرد و در نهایت با ترکیب و تطبیق قواعد معماری سنتی و معماری پایدار به اصولی خواهیم رسید که از معماری سنتی الهام گرفته و قابل استفاده در معماری معاصر می باشند و با بهره گیری از این اصول که به طور جداگانه و برای هر اقلیم پیشنهاد شده است، می توانیم به ساخت و ساز پایدار در هر منطقه دست یابیم.
-1 مقدمه
معماری سنتی ایران دارای پشتوانه قوی و پربار از جنبه های گوناگون پایداری، هنر و فرهنگ ایرانی است و خود سهم و ارزش ویژه ای را از این هنر و فرهنگ نمایش می دهد. بررسی این ویژگی ها می تواند در خدمت برنامه ریزی، طراحی و مردمی نمودن محیط زندگی امروز قرار گیرد. عدم توجه به بنیادهای پایداری معماری سنتی ایران و عوامل گوناگون موثر بر آن، پیکری فرسوده و ناپایدار از بافت شهری به جای گزارده است. بدون شک پیشرفت تکنولوژی ضرورتی است که از آن نمیتوان چشم پوشید، ولی این عامل نباید ارزش های ما را خصوصا در زمینه پایداری محیط زیست دستخوش مخاطره نماید
افزایش سالانه 91 میلیون نفر بر جمعیت زمین عامل تسریع تباهی روز افزون محیط زیست و فزونی مشکلات زیست محیطی است. در واقع برای تامین نیازهای روز افزون این جمعیت ساخت و سازها گسترش می یابد. افزایش ساخت و سازها نیاز به فناوریهایی دارد و این فن آوری ها عامل اساسی افزایش مصرف سوخت های فسیلی آلوده کننده محیط زیست و سایر منابع طبیعی است
موارد ذکر شده به همراه کمبود و رو به اتمام بودن منابع انرژی تجدید ناپذیر تلاش های زیادی را برای توسعه پایدار برانگیخته است. در طراحی و ساخت و ساز هم میتوان به اهداف معماری پایدار و ساخت و ساز پایدار اندیشید و برای تامین هرچه مطلوب تر محیط زندگی برای نسل حاضر، بدون کاستن از توانایی های طبیعت برای تامین محیط زندگی مناسب برای نسل های آینده، تلاش کرد. بنابراین در این مقاله سعی میشود با مطالعه در مورد ویژگی های معماری سنتی از نظر پایداری، نکات مثبت و قابل تطبیق آن با معماری و شیوه زندگی امروزی شناسایی شده و در خدمت معماری پایدار قرارگیرد.
-2 پیشینه تحقیق
پیش از این مطالعات و تحقیقات گسترده ای در زمینه های معماری سنتی و معماری پایدار به صورت جداگانه صورت گرفته است که از جمله آنها میتوان به مقالات زیر اشاره کرد:
-2-1 تاملی در معماری سنتی، ناهید صادقی پی، نشریه صفه دوره 18 شماره .48
-2-2 معماری پایدار در شهرهای کویری ایران، محمد ملت پرست، نشریه آرمانشهر، شماره .3
-2-3 آموزش معماری پایدار در ایران، موانع و گرایش ها، سید باقر حسینی و همکاران، مجله فناوری و آموزش، سال دوم، جلد 2 ، شماره.3 مقالات فوق الذکر دارای ارزش های علمی و پژوهش بسیار زیادی بوده و با بهره گیری از هرکدام از آنها و مقالات و کتب مشابه، می توان به شناخت دقیقی از معماری سنتی و معماری پایدار دست یافت، اما با توجه به شرایط مختلف اقلیمی ایران، کمبود مقالات، منابع و نوشتارهایی که بتواند با شناسایی، مطابقت و ترکیب اصول معماری سنتی و پایدار به قواعد کلی جهت بهره برداری در هر اقلیم دست یابد، در فضای علمی و پژوهشی کشور احساس می شود.
-3 معماری سنتی
نبود تعریفی واحد و واضح برای معماری سنتی باعث شده است که هرکس به تعبیر خود آن را معنا کند. این دو واژه، یک تعریف مفهومی یا تلویحی دارند. اما این تعریف چیست؟ با شنیدن این مطلب، مخاطب باید به کدامین دسته بندی رجوع کند که در آن جا به جست جوی این نوع معماری خاص بپردازد؟ در دسته بندی های رایجی که در زمینه معماری وجود دارد، معمولا به یکی از ملاک های زیر توجه میشود که برگرفته از خود ساختمان است:
1. کارکرد بنا: نظیر معماری خانه ها، مساجد، مدارس،حمام ها، اداره ها، ساختمان های تجاری و ... .
2. مصالح به کار رفته در بنا: نظیر معماری آجری، خشتی، چوبی، سنگی، بتنی، و ... .
3. سازه بنا: ساختمان های با دیوار باربر، ستون دار،خرپایی و ... .
4. فرم بنا: ساختمان های گنبدی، سقف شیبدار، حیاط مرکزی و ... .
به نظر می رسد که هیچ یک از این نوع دسته بندی ها محدود کننده قلمروی معماری سنتی نیست، زیرا امکان دارد در همه آنها معماری سنتی هم وجود داشته باشد و تمام و یا تعدادی از زیرمجموعه های آن را در بر گیرد. برای مثال، ممکن است در دسته بندی های حاصل از نوع کارکرد بنا، برخی از گونه های آن، از جمله خانه، مسجد، مدرسه، حمام و ...، دارای معماری سنتی باشد. بنابراین برای تعیین معماری سنتی، به معیاری فراتر از این ملاک های رایج نیاز است که معمولا ابعاد مادی و فیزیکی بنا را در بر میگیرد. مهمترین اصطلاحاتی که در تعریف معماری سنتی گفته می شود، عبارت است از: معماری تاریخی، معماری قدیمی، معماری اصیل، معماری با هویت، معماری خودی، معماری با معنی، معماری بومی و محلی
بر اساس تحقیقات و نوشته ها می توان متوجه شد معماری سنتی ایران قرابت و نزدیکی بیشتری با معماری محلی و بومی دارد، در حقیقت معماری سنتی متعلق به محدوده ای تعریف شده از یک مکان و سازگاری آن با شرایط محیطی و آب و هوایی یا همان اقلیم منطقه مورد نظر می باشد.
با مواجه هرچه بیشتر انسان با عالم طبیعت و شناخت هرچه بیشتر سنت های موجود در حیات آفاقی، به استمرار، معماری بومی نیز به تبعیت از آن اصولها دارای یکسری اصول در تمامی وجوه خویش می شد که با تبلور و ظهور هرچه بیشتر این اصول و روند تکاملی معماری بومی، بتدریج این درخت تنومند بواسطه ریشه و بنیان مستحکمش بال و پر گشود که در این جریان، معماری سنتی که تکامل یافته معماری بومی است به مدد علم و معرفت انسانی که روز به روز در تمام لایه ها و مراتب هستی رسوخ می کرد، پا به عرصه وجود گذارد.
هر مکانی از این عالم دارای ویژگی ها و خصوصیاتی است، که در عین تفاوت، دارای شباهت و مشترکاتی با همدیگر هستند، تفاوت از آن لحاظ که در هر محیطی موجودات خاصی وجود دارند که از لحاظ مزاج با موجودات دیگر مکانها متفاوت هستند به عنوان مثال متفاوت بودن جنس و نوع خاک، سنگ، چوب و نوع نباتات و حیوانات و حتی انسان در هر محیطی با محیط های دیگر شاهد این مدعا است در عین حالی که در سنگ و خاک و ... بودن مشترک و یکسان هستند.
با این توضیح که نوع و جنس و مزاج موجودات هر محیط با محیط خود پیوستگی و همبستگی دارند، اگر در بهره وری و استفاده از مواد عالم طبیعت قوانین و شرایط محیط لحاظ شود، کالبد معماری، در جریان شکل گیری و استکمال، دارای شرایطی می شود که برخاسته از همان سنن و قوانین است، که به تعبیری می توان آن را معماری سنتی نامید، معماری که در ذات وجودیش دارای اصول و ثوابتی در نحوه شکل گیری، شدن و بودن خویش در طول تاریخ است
چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن، واکنشی است که هر انسانی در نقاط مختلف کره زمین داشته و خواهد داشت و معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته نشان دهنده فائق آمدن او به صورت کامل یا ناقص بر عواملی همچون مسائل اقلیمی، آب و هوا و ...می باشد. از اینجاست که ما شاهد معماری بومی گوناگونی در کشورهای مختلف جهان همخوان با اقلیم و فرهنگ می باشیم که ویژگیهای خاص منطقه خود را نشان می دهند. ایران به علت دارا بودن شرایط گوناگون اقلیم و فرهنگ، ویژگی های خاص دارد و معماری های متفاوتی هماهنگ با اقلیم در آن بوجود آمده است
به منظور بررسی معماری سنتی هر منطقه، به ویژه طراحی بومی فضاهای مسکونی، ابتدا باید به شناخت اقلیم های مختلف در ایران پرداخت.
-3-1 تقسیمات اقلیمی در ایران
اصولاً در بسیاری از مناطق جهان اقلیم به وسیله ی عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود. دانشمندان ایرانی، تقسیمات اقلیمی ایران را بر اساس روش کوپن انجام داده اند. البته به دلیل موقعیت استثنایی کشور و کمبود اطلاعات لازم درباره ی شرایط آب و هوایی، استخراج این تقسیمات برای ایران در بعضی موارد با واقعیت متفاوت است. بی تردید در کشوری کوهستانی مانند ایران، هیچ گاه دو نقطه از نظر اقلیمی کاملاً یکسان نیستند. بنابر این، تقسیمات چهارگانه ی اقلیم ایران را که توسط دکتر حسن گنجی پیشنهاد شده، می توان مورد استفاده قرار داد. وی تقسیم بندی کوپن را با کمی تغییر و با توجه به عوارض جغرافیایی کشور به شرح زیر پذیرفته است.
-1 اقلیم معتدل و مرطوب - سواحل جنوبی دریای خزر -
-2 اقلیم سرد - کوهستان های غربی -
-3 اقلیم گرم و خشک - فلات مرکزی -
