بخشی از مقاله
چکیده
تمسک به قول اهل لغت و عرف در آنچه مربوط به استنباط احکام شرعی است همواره مورد توجه مذاهب اسلامی قرار گرفته است، چون در روند استنباط این احکام عرف و لغت جایگاهی کاربردي و مؤثر داشته است. عرف، در واقع جوهره مکاتب فکري است و فرآیندي است که مردم به آن خو گرفته و جزئی از برنامههاي زندگی فردي و اجتماعی آنان شده است، که بر حسب عادت بر آن اساس رفتار مینمایند. و علم لغت گردآوري مجموعه شنیدهها از استعمالات لغت عرب است.
از آنجایی که ارتباط مستقیمی میان دخالت دادن باورهاي علمی و کاهش اطمینان به گفتار لغویان وجود دارد، گفتار واژه شناسانی که باورهاي علمی خود را در لغت شناسی دخالت نمیدهند، نسبت به واژه شناسانی که این گونه نیستند، از ضریب اطمینان بیشتري برخوردار بوده و در مقام تعارض مقدم میشود. این مقاله، به بررسی تعارض میان عرف و لغت میپردازد. که به معناي تنافی میان معناي عرفی و لغوي است چرا که عرف در تعیین مفاهیم کلی مورد اعتماد است و در تشخیص مصادیق از عرف کاري ساخته نیست.
1 مقدمه:
از آنجایی که با گذشت زمان بر گسترة دانش فقه در زوایاي گوناگون زندگی افزوده میشود لذا پیروان اسلام هم هر روز با مسائلی نو روبرو هستند که باید احکام شرعی آنها را بدانند. و کم نیست مفاهیم و موضوعاتی که در متون فقهی و حقوقی پیشینهاي بر آنها یافت نمیشود. استنباط احکام این مسائل، با به کارگیري اصول اجتهاد، امري است ممکن، چرا که مقولهي عرف و لغت جایگاه کاربردي مؤثري در روند استنباط احکام مذاهب اسلامی داشته است. ولی آنچه در این فرآیند، ضروري است شناخت و آگاهی مجتهد از مفاهم عرفی و لغوي به ویژه از عرف زمان صدور نصوص.
چرا که عرف هم پدیدهاي اجتماعی است که با سازماندهی پیوندها و پیوستگیهاي آدمیان و حفظ مفاهیم و سازش بین آنان میپردازد، این پدیده مانند دیگر پدیدههاي اجتماعی این ویژگی را دارد که با اختلاف زمان و مکان دگرگون شود و در زمان و مکان به شکل و گونهاي خاص خودنمایی کند. لذا چنانچه یک واژه تنها داراي معناي لغوي باشد و حقیقت شرعی و عرفی دیگري نداشته باشد، اصل در چنین مواردي حمل بر معناي لغوي است. اما در صورتی که علاوه بر معناي لغوي، معناي عرفی نیز وجود داشته باشد، و این معناي عرفی به درجه حقیقت نرسد، بنا بر قولی عرف مقدم است به شرطی که مخالف لغت نباشد چون قرآن کریم بر اساس لغت عرب نازل شده و حقیقت عرفی، متأخر از حقیقت لغوي است.
از این رو در صورتی که معناي عرفی به حد حقیقت برسد با معناي لغوي تعارض پیدا میکند. لذا،اهمیت شناخت این دو واژه در استنباط احکام شرعی، انگیزهاي شد تا عنوان مقاله را تعارض عرف با قول لغوي انتخاب نماییم و به بررسی پیرامون این موضوع در سه فصل بپردازیم و با نتیجهگیري کلی مقاله را به پایان رسانیم.
امیدواریم این نوشتار مورد توجه و اهتمام دانش پژوهان قرار گیرد.
فصل اول: واژه شناسی
1 1 پیشینه
از هنگام پدید آمدن مکتب بغداد، که نخستین مکتبهاي فقهی پس از عصر حضور است، تا پس از برتري مجتهدان اصولی بر فقیهان اخباري، در متنهاي فقهی و اصولی بیشتر از عرف با واژههاي همچون: اهل بلد1، معارف2، عادة البلد3، عادة الناس4، عرف5 و عادت6 نام برده شده. و بحث از عرف نیز، از دایرة عرف کاربردي فراتر نمیرفته است.
پس از ظهور فقیهانی چون، شیخ محمد حسن نجفی، شیخ مرتضی انصاري، واژگان جدیدي چون: - سیرة عقلائیه - و - بناي عقلا - به ادبیات فقه شیعه راه مییابند. اما بخش ویژهاي براي عرف در نظر گرفته نشده بود، تا اینکه با پدید آمدن پارهاي از نوشتههاي اصولی و فقهی به همت علماي نجف چون: محمد رضا آل مظفر، سید محمد باقر صدر، سید محمد تقی حکیم، و محمد جوا مغنیه، و در فقه، الامام جعفر الصادق7 جامه عمل به خود میپوشد و بحث دربارة عرف عملی و در متن کتابهاي فقهی و اصولی قرار میگیرد. امام راحل، همانند دیگر فقیهان این دوره، از عرف با واژهگانی همچون، بناي عقلا و سیرة عقلائیه نام برده و به صورت گذرا در ضمن دیگر بحثها به بحث دربارة عرف پرداخته است.
2 1 معناي لغوي و اصطلاحی عرف
معناي لغوي: عرف در لغت به معانی گوناگونی به کار رفته است و بین تعریف لغوي و اصطلاحی آن تفاوتهایی نیز به چشم میخورد.
عرف در لغت، به معناي جود، احسان، نیکوکاري، در واقع عرف در لغت داراي دو معناست:
1 معرفت و شناسایی 2 امر پسندیده و مستحسن، بنابراین کلمه معروف گاه در مقابل مجهول است - مربوط به معناي اول - و گاه در مقابل منکر است - مربوط به معناي دوم - .
در مجمع البیان آمده: عرف ضد نکر است، هر خصلت نیکویی که عقل خوبی آن را تشخیص دهد و نفس به آن آرامش یابد عرف گویند.
مفهوم عرف امر شناخته شده و معروف، در برابرُنکر است، خواه آن امر از امور تکوینی باشد مانند: زمین بلند یا موج امواج دریا، و خواه از عادات شایع مردمی که براي همگان شناخته شده باشد.
