بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از راههای فهم معانی کلمات رجوع به قول لغوی است اما در اعتبار و حجیت قول لغت شناسان بین فقها و صاحب نظران اختلاف است اما نظر مشهور فقها حجیت قول لغوی از باب ظن خاص است و برای حجیت قول لغوی 4 دلیل مطرح میکنند : .1اجماع .2 بنای عقلا .3 حکم عقل4 .دلیل انسداد اما تنها دلیل بر حجیت قول لغوی حکم عقل است که خالی از هر گونه خدشه و اشکال است و نسبت به دلایل دیگر اشکالاتی مطرحشده که در این مقاله مهمترین این اشکالها بررسی شده و این نتایج بدست می آید:
.1حکم عقل به رجوع جاهل به عالم تنها دلیل حجیت قول لغوی که خالی ازهرگونه اشکال است .
.2دراعتبارقول لغت شناس شرایط شهادت شرط نمیباشد اما احرازوثاقت شرط است.
.3قول لغویان در بیان معانی کلمات خالی از فایده نیست چرا که برای فهم مقصود کلام ابتدا باید معانی کلمات را دانست.
.4اگر در رجوع به لغت دان در بیان معانی کلمات اطمینان حاصل شود برای همه حجت است اما اگر اطمینان حاصل نشود قول لغت شناسان با احراز وثاقت شرط است.
واژگان کلیدی : قول لغوی، حجیت، اعتبارقول لغوی، لغت دانان، کتاب های لغت
مقدمه:
برای فهم مقصود کلام باید ابتدا معانی کلمات را دانست تا بتواند در مرحله بعد با توجه به قرائن مقصود کلام را بدست آورد یکی از راههای فهم معانی کلمات رجوع به قول لغت دانان است قرآن دارای کلمات عربی که برای این که بتوان معانی این کلمات را دانست باید به کتب لغت مراجعه کرد اما آیا هر معنایی که لغت دانان بیان میکنند معتبر است؟ اگر در رجوع به قول لغوی علم پیدا شود برای ما حجت است چون اعتبار علم ذاتی و انکار ناپذیر است و از طرف شارع هم منع نشده و با توجه به این عدم منع معلوم میشود که مورد موافقت شارع بوده و شارع آنرا امضا کرده است اما این سوال در اینجا مطرح است که اگر در رجوع به قول لغوی ظن حاصل شود آیا این قول لغوی برای ما معتبر است آیا میتوان به قول لغوی استناد کرد یا نه؟ آیا میتوان قرآن را بر اساس قول لغت دانان معنا کرد یا نه؟
درموردظن حاصل از قول لغوی برخی قائل به حجیت قول لغوی شدند برخی حجیت آن را رد کردند و اشکالاتی را مطرح کردند که در این تحقیق سعی شده که به این دلایل بپردازیم.
قول لغوی عبارت است از سخن لغت دانان درباره معانی حقیقی و مجازی کلمات اما اکثر لغت دانان به بیان معانی لغات و موارد استعمال آن پرداخته اندبدون اینکه معنای حقیقی و مجازی لغات را تعیین کنند جز تعداد کمی از فقها همچون زمخشری درکتاب اساس اللغه که معنای حقیقی و مجازی لغات را تعیین کردند .با این توضیح اگر لغت دانان معانی حقیقی و مجازی لغات را تعیین کنند می توان علم به وضع کلمات در معنای حقیقی و مجازی پیدا کرد و به آن عمل نمود وگرنه در صورتی که علم به آن پیدا نکنیم باید نسبت به ظن حاصل از قول لغویان دلیلی بیاوریم.
مجتهد برای اینکه بتواند احکام شرعی را استنباط کند باید به منابعی مانند قرآن و حدیث رجوع کند با توجه به اینکه کتاب و سنت به زبان عربی هستند در اینجا اگر مجتهد به کلمه ای برخورد کند که معنای آن را نمی داند وظیفه او چیست آیا چون معنای آن را نمی داند باید از تفسیر آن قسمت صرف نظر کند ؟در این صورت نمی توان برخی از آیات و روایات تفسیرکند و احکام شرعی را به طور مطلوب نمی توان استباط کند پس چاره ای نیست که مجتهد برای فهم الفاظ به اقوال لغت دانان مراجعه کند بنابراین باید برای فهم الفاظ به قول لغت شناسان مراجعه کنیم هرچند که قول لغت دانان ما را به قطع نمی رساند اما به ظن می رساند و این ظن حاصل از قول لغوی برای ما حجت است.
فایده رجوع به کتاب لغت
-1 گاهی در رجوع به قول لغوی برای انسان قطع به معنای موضوع له کلمات حاصل می شود و علم به آن معنا پیدا می کنیم واین در صورتی که همه لغت دانان متفق بگویندمثلاً وجه الارض معنای موضع له کلمه صعید است و همه بر آن تصریح داشته باشند و ما از این اتفاق آنها علم به معنای موضوع له پیدا می کنیم این رجوع به قول لغوی طریق قطع ما به معنای موضوع له است.
-2 گاهی در رجوع به قول لغوی قطع به معنای موضوع له برای ما حاصل نمی شود مثلاً لغت دانان برای کلمه عین معانی چشم، چشمه، طلا و....را بیان کردند و با توجه به قراینی که وجود دارد تمام این قراین یکی از این معانی را ترجیح می دهند که باعث ظهور آن معنا از لفظ می شود این ظهور حجت است اگر چه معنای حقیقی و مجازی الفاظ مشخص نباشد اما برای فتوی دهنده کافی است.همچنین اگر دو نفر لغت دان عادل بگویندکه معنای کلمه ای چیست، به حکم عموم و اطلاقادلّهحجیّت این قول آنها برای ماحجّت است. - خراسانی، کفایهالأصول، ص - 331 مشهوراصولیون ،قول لغوی را از باب ظن خاص، حجت میدانند - انصاری، فرائد الاصول، ج1 ص - 74یعنی اگر در رجوع بهقول لغوی برای ما ظن حاصل شودمثلاً فلان کلمه معنی آن فلان است از قول لغویان نسبت به معنی لغات برای ظن حاصل می شود اما این ظن از زیر ادله حرمت عمل به ظن خارج می شود و دلیل بر حجیت آن وجود دارد در اینجا ابتدا به بیان ادله حجیت قول لغوی می پردازیم.
ادله موافقین حجیت قول لغوی
متقدمین قائل به حجیت قول لغوی هستند و قول لغوی را یکی از علامت های حقیق و مجاز می دانند اما در بین متاخرین و معاصرین اختلاف است. از جمله مظفر، شیخ انصاری، خویی، آقای روحانی، اقای شیبری قائل به حجیت قول لغوی هستند وبرای اثبات حجیت قول لغوی ،به دلایلی استناد کردند که در اینجا به بیان دلایل میپردازیم.
* دلیل اول:اجماع
قائلین به حجیت قول اهل لغت در اعتبار قول لغت دانان ،به اجماع قولی و عملی از باب ظن خاص استدلال نموده اندو برای بیان معانی الفاظ رجوع به اقوال لغت دانان را حجت می دادند.
اجماع بر دو قسم است:اجماع قولی آن است که همه فقها بر امری فتوا دهند برای مثال همه بگویند روزه واجب است یا ربا حرام است. اجماع عملی آن است که همه فقها در عمل و رفتار آن را انجام داده اند.این دلیل،اشاره بهاتّفاق» قولی«است،با این توضیح که رجوع به قول لغوی، در مقام احتجاج و مخاصمه و لجاج، اجماعی است و همهمتّفقندکه قول لغویحجّت است.برخی علاوه براتّفاق قولی علماء،ادّعای اجماع عملی نیز کردند با این توضیح که:تمام علماء همچنین همه عقلای عالم، برای فهم معنای لغتی به اقوال لغت دانان رجوع می کنند و بررجوع به قول لغوی در بیان معانی لغات،اتّفاق دارند،همچنین در مقام مخاصمه و نزاع قول لغوی را داور قرار می دهندمثلاً. اگر دو نفر در با هم نزاع داشته باشند یکی از آنها برای معنی لغت به قول لغت دانان رجوع کند در این صورت طرف مقابل دست از نزاع خود بر می دارد . - مظفر، اصول فقه، 1386ش، ص - 375
دلیل دوم: بنای عقلا
سیره وروش عقلا بر آن است که در اموری که تخصص ندارند به متخصص و خبره آن مراجعه می کنندمثلاً برای طراحی نقشه ساختمان به مهندس ساختمان مراجعه می کنند یا در مسائل هندسی یا مسائل طبی در تشخیص امراض به متخصص و خبره آن حرف مراجعه می کنند همچنین در فهم معانی الفاظ به قول لغوی مراجعه می کنند و براساس گفته و سخن آنها عمل می کنند .ازطرفی شارعمقدّس جزء عقلا وبلکه رئیس میباشد ومعمولاروش عقلا از نظر شارعمقدّس باید مورد قبول باشد و اگر مورد قبول نباشد ،بایدآن راردع و منع نمایدوبا توجه به اینکه اینکه ردع و منعی از ناحیه شارعمقدّس ثابت نشده است، بنابراین نتیجه میگیریم که شارعمقدّس رجوع به قول لغت دانان را،جهت تشخیص معانی حقیقی الفاظ برای مسلمان معتبر دانسته است. - مظفر، اصول الفقه، 1386ش، ص - 375
دلیل سوم:حکم عقل
بنای عقلا یک امر ممدوح است که همه عقلا در مقام عمل به آن عمل می کنند برای مثال همه فقها به خبرثقه عمل میکنند و.... اما حکم العقل، عقل هر عاقلی به آن حکم میکند اگر چه عقلا به حکم عقل عمل نکنند.
این دلایل چند مرحله دارد:
- 1عقل حکم میکند که جاهل به عالم رجوع کند یعنی در اموری که نیاز دارد و تخصص ندارد به عالم رجوع کند و این حکم عقل جدای از آن احکام عقلیه ای که مورد اتفاق عقلاست.
- 2با توجه به عبارتکلّ - ماحکم به العقل حکم بهالشّرع ... - بین حکم عقل و شرع ملازمه قطعیه وجود دارد و ما از طریق این ملازمه حکم شرع را در حجیت قول لغوی اثبات می کنیم.
- 3حکم قطعی عقل برای ما حجت است - 4لغت دانان در بیان معانی لغات عالم هستند و با توجه به مطالبی که گفته شد می توان به قول لغوی رجوع کرد.
با این توضیح حکم عقل در رجوع جاهل به عالم برای ما در فهم معانی لغات حجت است علامه مظفرو شیخ انصاری بهترین دلیل بر حجیت قول لغوی را رجوع جاهل به عالم میداند و این دلیل تنها دلیلی که خالی از هرگونه خدشه است.ترجمه متن و شرح کامل رسائل شیخ انصاری،ج2،ص: 316مظفر اصول الفقه، 1386ش، ص - 375
دلیل چهارم :انسداد صغیر
بی شک ما اجمالا معانی کلمات قرآن و روایات را می دانیم اما راه علم نسبت به تفاضیل و جزئیات این معانی بر ما مسدود است و در مصادیق آن مردد هستیم که آیا در فلان عنوان داخل است یا نه ؟مثلاً گاهی معنای یک کلمه را می دانیم اما در مصادیق آن شک می کنیم برای مثال کلمه ماء به معنای آب است اما نسبت به کلمه آب گل آلود شک می کنیم که آب بر آن صدق میکند یا نه؟ یا کلمه تمر شامل رطب و خرمای که از درخت جدا شده می شود یا نه؟با این توضیح باب علم نسبت به معانی تفضیلی و جزئیات آن بر ما سدود است و چاره ای نیست که به قول لغت دانان رجوع کنیم چرا که ما باید جزئیات و تفاضیل معانی کلمات سروکار داریم و ما باید آن ها را بدانیم در مصادیق آن نمی توانیم از اصل برائت استفاده کنیم احتیاط هم موجب عسر و حرج است و ترجیح مرجح مرجوح به راجح هم قبیح است پس باید به
