بخشی از مقاله
چکیده:
وجود نقوش متنوع در معماری از خصایص بارز و مهم هر بنای اسلامی است. هنرمندان مسلمان با کنار هم قرار دادن اشکال تصویری بسیار زیبا و متنوع توانسته اند ترکیبی تازه و بسیار جذاب پدید آورند.
شکلهای هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم و هماهنگی میآفرینند. نقوش سنتی اعم از اسلیمی و ختایی نیز به عنوان یکی از شاخصه های اصلی تزیین هنراسلامی در بسیاری از بناهای ایران با حفظ جایگاه خود معانی تازه و عمیقی خلق کردهاند. که به لحاظ زیبایی شناختی حائز اهمیت میباشند.
این مقاله با هدف بررسی همگامی عناصر تزئینی نقوش سنتی - ختایی و اسلیمی - و نقوش هندسی و کتیبه در کاشیکاری مسجد کبود تبریز به دنبال پاسخ به سؤالات زیر است:
-1 اهمیت نقوش اعم از هندسی و سنتی - اسلیمی وختایی - وکتیبه در هنر اسلامی کدام است؟
-2 تعامل نقوش هندسی و سنتی وکتیبه ای به لحاظ بصری و زیبایی شناختی در مسجد کبود تبریز چگونه است؟
مقدمه
در طول تاریخ بشر همواره و بنا به دلایل گوناگون مایل به تزئین فضای محل سکونت خود بوده است. نمود این مسئله حتی در زندگی بشر اولیه که در غارهایی چون لاسکو در فرانسه و آلتامیرا در اسپانیا می زیست قابل مشاهده است.
قابل ذکر است که تلاش برای این امر در میان انواع تمدن های باستانی بشر در تمامی نقاط کره زمین قابل مشاهده و توجه بوده و مختص به نقاط یا اقوام مشخصی نمی باشد، بطوریکه تزئینات فضای محل سکونت به صورت نقوش هندسی، انتزاعی و ... در میان مردمان اکثر نقاط جهان هم دیده می شود.
ساده انگارانه می نماید این فرضیه که آیین اسلام بنا بر دستورات خود مبنی بر نهی از شمایل نگاری و مجسمه سازی، موجب رکود هنری و زیبایی شده است. عکس این قضیه را با نگاهی اجمالی به تاریخ فرهنگ و هنر اسلامی که در طول 14 قرن گذشته خود را در نظر جهانیان به اثبات رسانیده است، می توان دریافت. اسلام مسلمانان را از شمایل نگاری و مجسمه سازی نهی کرده است اما خدای اسلام، خدایی است زیبا و زیبایی را دوست دارد چرا که خالق زیبایی است و صرفاَ مفهوم زیبایی است که در نظر اسلام معنایی دیگرگونه دارد لذا هنرمند مسلمان با تمرکز بر مفاهیمی چون هندسه و انتزاع که به ترتیب نماد نظم الهی در خلقت هستی و قدرت درک و تصور بشر زمینی برای مفاهیمی غیر زمینی است، آثاری را خلق کرده است که مهم ترین وجه تمایز آن با سایر فرهنگ ها و تمدن ها به خصوص تمدن های غربی همانا ابراز و انتقال مفاهیمی متفاوت و الهی است که همواره نزد ابناء بشر در دوران های تاریخی وجود داشته است.
بنابراین می توان گفت هدف از تزئینات در معماری اسلامی علاوه بر زیبایی، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی است که در قالب نقوش هندسی و انتزاعی مانند اسلیمی ها، رنگ های خالص و درخشان - فیروزه ای، طلایی و ... - ، خوشنویسی و کتیبه نگاری آیات و ادعیه دیده می شود که به تناسب محل مورد استفاده در بنا به القای مفاهیم مزبور کمک میکند. در دوران اسلامی با توجه به پیشرفت ریاضیات، هندسه نیز بخش لاینفک هنر بوده است. نقوش هندسی در کنار نقوش اسلیمی و ختایی وکتیبه ها از عناصر مهم انحصاری هنر مذهبی اسلام محسوب گشته است.
خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر اجرای نقوش پرکار و در حد اعجاز آن می باشد، که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده است.چنانچه نقوش مورد استفاده در این بناها سهم بهسزایی در انتقال مفاهیم خاص معنوی برعهده دارند. این مسجد با کاشیهای معرق فیروزهای و لاجوردی، انواع خطوط عالی مانند ثلث، نستعلیق، نسخ و طرحهای بدیع هندسی و اسلیمی مورد توجه ارباب ذوق و هنر است. برخورداری مسجد کبود تبریز از ویزگی های خاص تزئینات شامل طرح های زیبای ختایی و اسلیمی و هندسی و کتیبه زمینه ساز پژوهش حاضر گردید که با رویکردی تازه به مطالعه نقش ها و تزئینات این بنا می پردازد. گردآوری مطالب این مقاله با استفاده از اسناد و مدارک موجود و تنظیم آن به شیوهی توصیفی، تاریخی و تحلیلی صورت گرفته است.
1. جایگاه نقوش اعم از هندسی و سنتی - اسلیمی وختایی - وکتیبه در هنرهای ایران :
الف: هندسه
هندسه در جهان اسلام از اهمیت والایی برخوردار است ، زیرا اشکال و ساختمان هندسی با مفاهیم نمادین، کیهانی و فلسفی اهمیت یافته اند. در معماری، پیروی کامل از اصول هندسی در نقشهها و نماها مبنای هماهنگی و نظمی بود که از ویژگیهای هنر اسلامی است. طرحهای تزئینی مبتنی بر هندسه، تمام سطوح را زیر پوشش میگرفت و نوعاً با چارچوبی هندسی، فواصل خالی را با برگهای به هم پیچیده و سبک دار - استیلیزه - و همچنین طرحهای گلدار پر میکرد.
» نقشها و تزئینات هندسی به لحاظ کارکرد همسان و هم سنخی که باروح اسلام داشته و مطابق فلسفهی اسلامی استوارشده است، جایگاه ویژهای در هنرهای سنتی ایران پیداکرده است. تزئینات هندسی سرشار از راز و رمزهایی است که در یک نگاه کلی و همهجانبه نگر حرکت و پویائی و عدم توقف در آن به معنای عدم تمرکز بر تکثّر اجزاء را بهعنوان بارزترین خصوصیت در شمول خود دارد. فلسفهی پیدایش نقشهای هندسی منبعث از نوع تفکر اسلامی است که اعتقاد به تجرید داشته و بازنمایی آفریدههای خداوندی و تقلید از ساختههای باریتعالی را مذموم داشته و مورد تقبیح و تکفیر قرار داده است.
انتزاعی گری و ساده کردن بهقصد ره یافتن به محتوا و جوهره طبیعت که با اجبار دین بر طبیعت گریزی و پرهیز از ساختوساز عین بهعین مخلوقات الهی همراه است، پنجرهای است بهسوی دنیای تجرید و رهیابی به ساحتی که در آن آفرینش هنری و بعد خلاقیت، یگانه عامل تفکیک آثار هنری از غیر هنری است؛ در این راستا، هنرمند ایرانی هنری خلق کرده که چه به لحاظ زیبایی و جمال و چه به لحاظ پویایی، منشأ خلاقیت و آفرینش مبتنی بر نگاه دینی و اصول و مبانی آن ریشه در سنت اسلامی داشته است.
حرکت و عدم تمرکز در گوشهای از یک فضای تزئینی هندسی، اشاره به وجود خداوند در هر جا و هر مکان و درعینحال لامکانی ذات حق مینماید. »بدین ترتیب است که نقوش هندسی و اسلیمی، جلوههای جمال را از پردهی اختصاص به درآورده و در نظرها قرار میدهد. چون »جمال« جلوهی ذات باریتعالی، همهزمانی و همه مکانی است. این نقوش نیز همه مکانی و همهزمانی شدهاند و باآنکه قرنهاست در مساجد و مقابر و سایر ابنیه اسلامی حضور دارند، همان احساس و حظی را در انسانهای قرن حاضر ایجاد میکنند که در انسانهای همزمان با ساختن آن مساجد و مقابر ایجاد میکردند. خاصیت بیزمانی و بی شروعی و بیپایانی در نقوش هندسی پیوند بامعنایی باوجود ذات باریتعالی دارد؛ نقطه شروع در یک زمینهی هندسی هر جا هست و هیچ جا هم نیست و پایانش همانند شکل منشأ آن یعنی دایره، هر جا میتواند باشد و هیچ جا هم نمیباشد.
