بخشی از مقاله
چکیده
معماری اسلامی در تمامی ادوار تاریخی دارای شکوه و عظمتی مثال زدنی بوده است.در این گونه معماری،مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است و به تزیین آن توجه خاصی شده است. مسجد اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی است. تجلی انوار حق در عالم هستی وکائنات به ظهور رسیده، به وسیله هنرمند مسلمان در معماری جلوه گر شده است.
مسجد کبود تبریز یکی از آثار و ابنیه با عظمت ایران می باشد که متعلق به دوره عثمانی می باشد وبرخلاف اکثر مساجد ایرانی به علت هوای سرد تبریز برونگرا ساخته شده است ومیانسرا ندارد. دراین مقاله با مطالعه و تجزیه تحلیل تزیینات بکار برده شده در مسجد کبود تبریز می توان به زیبایی، محتوا، واقعیت های هنری بکر واصیل پی برد.که تزیینات بکار برده شده در این مسجد علاوه بر زیبایی ظاهری از ارزش های والاتری برخوردار بوده است و ذهن جست وجوگر را قبل از نمود ظاهری به معنای درونی رهنمون می سازد. و از آنجاکه اصول زیباشناسی و ویژگی های خاص سنت ایرانی به طورظریف وآگاهانه در نقوش تزیینات این مسجد مورد توجه طراحان وقت بوده، می تواند هنرمند معاصر را برای رسیدن به یک اثر هنری باهویت کاملآ ایرانی یاری سازد.
با توجه به تماس مستقیم معماری آذربایجان با امپراطوری عثمانی و اینکه شهر تبریز بارها تحت حاکمیت دولت عثمانی درآمده است، نقش پلان مرکزی در شکل گیری مسجد کبود بی تاثیر نبوده است، از طرفی شرایط اقلیمی نیز بااین چهارچوب طراحی در هماهنگی کامل قرار گرفته است. در کل می توان چنین برداشت کرد که این مسجد به لحاظ کالبدی تلفیقی از پلان مرکزی عثمانی و مساجد شبستانی ایرانی است.
در طراحی تزیینات داخلی مسجد، برای اولین بار، شرایط محیطی در نظر گرفته شده است، به طور مثال رنگ فیروزه ای به کار گرفته شده در این مسجد که رنگ سرد می باشد با هوای سرد تبریز تلفیق شده و این یکی از دلایل نامگذاری این مسجد به نام " فیروزه ی اسلام" می باشد.
-1مقدمه
مسجد در طول تاریخ هنر اسلامی به عنوان بنای مذهبی ومکان عبادت همواره عالی ترین نمونه های معماری وتزیین را با خود داشته است.مسجد همواره فضایی مقدس بوده که مومنان آن را از فضای دنیوی پیرامونش متمایز می دانستند ومعتقد بوده اند که این مکان مقدس می تواند برمعنای حرکات وکلمات انسان بیافزاید. این بنا همچنین نماد برتری از ارزش های والا ومعنوی برای مومنان بوده است.
در این مقاله یکی از نمونه های با ارزش معماری یعنی مسجد کبود تبریزو تزیینات بکار برده شده در آن بررسی می شود.بررسی کتیبه ها و موضوع آنها، از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا با مطالعه دقیق وبررسی می توان باورها،اعتقادها و هنر هنرمندان وبینش آن ها نسبت به زمان خویش را دریافت کرد.زیرا تمامی این آثار بخشی از هویت ایران است ومعرفت فرهنگ وهنر هنرمندان ایرانی ومسلمان است.
یکی از آثار و ابنیه عالی و با عظمت ایران مسجد کبود تبریز است که از یادگاری های قرن نهم هجری است.نمونه بارزی از صنایع استادان و صنعتگران ماهر و اثار معماران هنرمند ایرانی به شمار است.در شهر تبریز مسجد کبود بهترین نمونه های ابنیه قدیمی می باشد که در قرن 15میلادی در زمان جهانشاه قره قویونلوها ساخته شده است. متاسفانه کنبد این بنای بی نظیر به واسطه زلزله خراب شده است وقسمتی از دیوارها را نیز با خود فرو ریخته است. این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و درمرکز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است.
نام این مسجد به ترکی - گوی مسجد - و به فارسی کبود است مسجد جهانشاه نیز می گویند لیکن در سابق - مسجد و عمارت مظفریه - نام داشت دلیل واضح بر عمارت مظفریه بودن این بنا همانا کتیبه طاق درگاه است که - العماره المبارکه المظفریه - اکنون نیز پیداست . و برخی نیزاین مسجد را به خاطر گنبد فیروزه گون بزرگ و بسیارمعروف این بنا را به فیروزه اسلام نامیده اند.
-2 تاریخچه ی تزیینات درهنرمعماری ایران
درایران تزیینات پیشرفته یکی از عوامل ضروری معماری بودکه درهردوره با نوآوری هایی جدید به وجود می آمد.درتزیینات معماری ابتدایی،دیوارهای اتاق ها را با ترکیب اکسید آهن وآب میوه ها به رنگ قرمز درمی آوردند.ازسوی دیگر در معماری اولیه ایرانی از آجرها توده های بزرگ ومشخصی می ساختند که سطح صاف وپهن این توده ها برای تزیینات ساختمانی بسیار مناسب بود - در آن دوره سنگ به علت ناصاف بودن در تزیینات ساختمانی قابل استفاده نبود - به طوری که تا قرن دوازده پیش از میلاد از آجرهای لعاب دار برای تزیینات بناها استفاده می کردند.
چنان چه می توان آجرهای سبز و آبی که در تزیین زیگورات چغازنبیل وآجرهای آبی و زرد در تزیینات شهر شوش مورد استفاده قرار گرفته بودند را به طور مکرر مشاهده نمود. ترکیب تحسین برانگیز رنگ های آبی،سبز،قرمزو زرد واستفاده ی شاهانه از آبکاریهای فلزات گرانبها،شوش را ازسایر شهرهای ایران جدا و آن را به قلب سلطنت ومرکز قدرتی مقدس تبدیل می نمود.[1] روی دیوارهای زیگورات ها از آجرهای لعابدار کوره پزی به رنگ های آبی وسبز که درخشش فلزی داشتند،
استفاده شده بود. تزیینات باخاتم کاری عاج روی زیگورات ها انجام گرفته ودرب های چوبی با شیشه های مات ونقش و نگار حیوانات در حال جست وخیز تزیین شده بودند. از دوران هخامنشیان به بعد،دامنه ی تزیینات بسیار گسترده شدو تزیینات بناها بسیار پیشرفته تر وپر زرق و برق ترگردید.طراحی تزیینات گچ بری جدا از معماری و قالب ریزی آن با قالب های تکراری باعث جدایی تزیینات از ساختمان شد.در دوره های اشکانی وساسانی در بسیاری از جاها از رنگ های قرمز،لاجوردی،آبی مات،سبزروشن ارغوانی،بنفش،نارنجی،صورتی کمرنگ وسفید استفاده می شد.
روی دیوارها و طاق های ضربی،نقاشی های دیواری گاه به روش های نقاشی آبرنگی کشیده شده بودند. همچنین کف ها ودیوارها رابا کاشی های بزرگ رنگی آراسته بودند.پس از ظهور اسلام معماران مسلمان همچون سایر هنرمندان،دریچه های جدیدی از بینش به رویشان گشوده شد که تحولی بزرگ در تمام تجلیات فکری و هنری آنان به وجود آورد.از سویی دیگر تزیینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ی ویژگیهای خود از گچ بری و آرایش با کاشی لعاب دار وغیره به معماری اسلامی ایران راه یافت.به طور کلی تزیینات معماری اسلامی شامل سنگ آجر،چوب،گچ و کاشی کاری، هر یک جداگانه دست به هنرنمایی زدند ومفاهیمی را القا وبه گونه ای باعث وجه تمایز معماری اسلامی گردیده اند.
-3تزیینات در مساجد
معماری مسجد بدون اشاره به تزیینات به هیچ وجه کامل نیست. از لحاظ مذهبی مخالفت شدید مسلمانان با هرگونه تزیینات تصویری، که جنبه ای ازبت پرستی به شمار می آمد،باعث توجه شدید به تزیینات انتزاعی شد. به زودی این خود ارزش خاصی پیدا کرد و آن اینکه تعمق بیشتری را فراهم آورد.که به همین دلیل قابهای تزیینی که کمی از سطح زمین بالاتر بودند اهمیت بسیاری یافتند وبنابراین در ارتفاع مناسبی واقع شدند که در دید مردمی که روی زمین می نشستند قرار گیرد.
