مقاله جایگاه کتیبه ها در معماری اسلامی و نقش آنها در بروز رفتارهای عبادی

بخشی از مقاله

چکیده

معماري سنتی هدف اصلی خود را در شکل دهی فضایی می دانست که انسان را همواره متوجه حضور پروردگار سازد. در این نوع معماري معنا و کارکرد توأمان بود و در کنار زیبایی استفاده وجودي و رفتاري نیز به عمل می آمد. در این مقاله اهمیت و کارکردهاي متنوع هنر کتیبه نگاري در معماري اسلامی مورد واکاوي قرار می گیرد و با توجه به ثمرات مثبت آن بر نقش بنیادي و سازنده اش در بروز رفتارهاي اجتماعی و عبادي تاکید می گردد. این کتیبه ها به لحاظ فرم و ماهیت مکتوب خود در القاي مفاهیمی چون توحید، عبادت، تعهد اخلاقی، احساس حضور در برابر ذات باري تعالی و شور و نشاط رازورزانه نقش دارند. شایسته است با حفظ و ارتقاي این هنر اصیل و تعمیم آن به فضاهاي آموزشی و مکان هاي کسب و کار حس حضور الهی و تذکر معنوي را بر افعال انسان هاي جامعه اسلامی به ارمغان آوریم.

واژههاي کلیدي: کتیبه نگاري، معماري اسلامی، رفتارهاي عبادي، صورت و محتوا

-1 مقدمه

روح انسان تجربه هبوط و استقرار و سکونت را بیش از هر هنر دیگري در معماري احساس کرده است. این معماري است که در طول تاریخ همچون نمادي مادرانه انسان را در بر گرفته و با معنوي ترین عر صه هاي وجود بشر پیوند و قرابتی تمام عیار داشته است. معماري هنري است براي نظم بخشیدن به فضا و معماري قدسی هدف اصلی خود را در قرار دادن انسان در محضر خدا از طریق تقدس بخشیدن به فضایی که می سازد و بدان نظم می دهد و مزین می سازد تحقق بخشیده است. - نصر، - 55 :1389 هنرمندان و معماران مسلمان همواره سعی داشته اند تا به تزیین بناهاي اسلامی از دیدگاه اعتقادي خود بنگرند و آن را در خدمت آفرینش فضاي معنوي و انسان ساز به کار برند.

فضاهاي دل ساخته و جان پرداخته اي که همچون نقیبی انسان را از عالم خاك خروج و عروج می دهد و به فضایی برتر و متعالی هدایت می کند. از این رو تزیین در معماري اسلامی پوشاننده حقیقت و ترفندي براي زیباسازي صرف نیست؛ بلکه قصد دارد تا سکون و سروري را که لازمه عبادتگري است پدید آورد. این هنر داراي ماهیت فوق بشري بوده و بازتابی از حقایق معنوي شکل گرفته به دست انسان است. تزیین در معماري اسلامی، مستقل از مکانی که در آن شکل یافته یادآور توحید و وحدت الهی است و نباید به گونه اي شکل یابد که توجه و حواس بیننده را به امور موهوم و ظواهر معطوف گرداند. به تعبیر میکون : » هنر باید روح را یاري دهد تا امور ذاتی را کانون توجه خویش سازد و به سوي امور عارضی و ناپایدار میل نکند. - « شوآن و ...، - 201 :1390

زیرا فلسفه وجودي انسان ها به تعبیر قرآن توجه به ذات مطلق الهی و ذکر و پرستش او عنوان شده است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: » و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون «، و جن و انس را نیافریدیم جز براي آنکه مرا بپرستند. - ذاریات - 56 / به علاوه فرموده است: »لذکر االله اکبر «، یاد خدا بالاتر است . - عنکبوت - 45 / در این میان عرصه معماري و تزیینات آن به جهت ماهیت محیطی و مکانی اش، و ارتباط مستقیمی که با روح و جان مخاطبان برقرار می سازد از اهمیت بسزایی در جهت دهی افعال و اعمال انسان ها برخوردار است. زیبایی اي که این تزیینات به محیط پیرامون خود افاده می کنند همچون تعلیم و تربیت خاموشی است که آموزه هاي دینی را به نحو وجودي منتقل می کنند.

به زعم بسیاري از بزرگان هنر اسلامی این امر در نظر مؤمنان برهانی مستقیم بر آموزه هاي دینی به شمار می رود. به عبارت دیگر » در حالیکه علم کلام، شریعت و اخلاق هم چون استخوان بندي دین محسوب می شوند زیبایی محیط مذهبی نظیر جسم و جان دین است. - « بورکهارت، - 80 :1386 و این امر حاکی از اهمیت هنر در نظام اجتماعی و معنوي اسلام است. در این میان استفاده از خط در معماري اسلامی، به عنوان یکی از عناصر مهم تزیینی، در قدسی کردن فضاي پیرامون زندگی انسان ، به ویژه انسان سنتی، و القاي مفاهیم معنوي و ترغیب او به انجام مناسک و آداب عبادي نقش مهمی برعهده دارد.

بنابر نظر متفکران بزرگ اسلامی حروف و کلمات برآمده از عالم مجردات بوده و جوهر درونی آنها روحانی است. این کلمات از جهان لاهوت به جهان ناسوت نزول کرده و ملبس به جامه کون و فساد گشته اند - .1 نصر، - 44 :1389 مهمترین دلیل معماران سنتی در استفاده از خط در بناهاي مذهبی و غیرمذهبی صیانت از نصِ قرآن کریم بوده است. کلام الهی باید با بهترین صوت ممکن خوانده شود و به زیباترین صورت ممکن نیز نگارش یابد تا ضمن حفظ حرمت آن، معانی متعالی و انسان ساز آن هر چه جذاب تر و قدرتمندانه تر تجلی یابد. انسان ها نیز با غور در آنها و تأمل و تدبر در مفاهیم آن بتوانند پشتوانه معنوي محکمی در مسیر تعالی و عبادت و پرستش خویش داشته باشند.

البته در این میان صرفا فضاي مسجد که در آن اهل ایمان به عبادت خداوند یکتا می پردازند نیست که اهمیت دارد بلکه دیگر فضاهاي معماري نیز به تبعِ فعالیتی که در آن ها انجام می گیرد می توانند محملی براي عبادت خداوند تلقی شوند و ظهور نمادها و تزیینات معماري، از جمله کتیبه ها، پشتوانه فکري و معنوي را براي مخاطبان حاضر در این مکان ها به ارمغان می آورند. آنچه مسلم است اینکه » در معماري سنتی اسلامی اصول معماري قدسی از مسجد تا هر واحد معماري دیگر و حتی تا خود طراحی شهر گسترش می یابد. - « اردلان و... :1380 پیشگفتار - ما معتقدیم عبادت در دین اسلام معناي عام و وسیعی دارد و تنها در مجموعه شعایري که مسلمانان به عنوان فرایض آن را در مقابل پروردگارشان انجام می دهند خلاصه نمی شود.

این شعایر با تمام اهمیتی که دارند تنها جزئی از عبادت هاي واجب هستند و خداوند نیز از آنها در معناي عام سخن گفته است: قُلْ إِنﱠ صلاتیونُسکیومحیايومماتیللﱠهربِّ الْعالَمینَ لا شَرِیک لَهوبِذَلک أُمرْتَوأنا أَوُل الْمسلمینَ - انعام 162 /و163 - ،» بگو: نماز و عبادت و مردن و زیستن من از آن خداست که پروردگار جهانیان است و او شریکی ندارد.« عبادت در معناي عام به هر چیزي که براي رضاي خداوند انجام گیرد اطلاق می شود و در معناي خاص به انواع عبادت هاي فردي و اجتماعی قابل تقسیم است.

عبادت فردي مانند نماز و روزه، و عبادت جمعی مانند نماز جماعت ، حج، زکات، خمس و صدقه. بدیهی است که عناصري چون : محتواي عبادت ، زمان عبادت ، مکان عبادت ، و حالات آن می توانند در اهمیت و ارزش عبادت مؤثر باشند. آنچه در این تحقیق به آن پرداخته می شود در دایره تحلیل هاي مربوط به نوع معماري و تزیینات مکان مربوط به عبادت است که منطبق با نوع عبادت در اسلام ، اعم از کار، تحصیل و پرستش در مکان هایی چون بازار، مدرسه و مسجد مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرند. بدین منظور پاسخ به پرسش هاي ذیل در مسیر پیشبرد این تحقیق قرار دارد:

-1 کتیبه ها از چه جایگاه و اهمیتی در معماري اسلامی برخوردار هستند؟ کارکرد اصلی این کتیبه ها کدام است؟ آیا صرفا عنصري تزئینی و زیباشناختی در بنا محسوب می شوند، یا وظیفه پیام رسانی و انتقال معانی را نیز برعهده دارند؟

-2 ابعاد مختلف عبادت کدامند؟ و استفاده از کتیبه هاي مذهبی در فضاهاي معماري به چه نحو می تواند در ظهور و بروز رفتارهاي عبادي مؤثر باشد؟

-3 چه راهکارهایی را می توان در جهت حفظ و نگهداري این هنر اصیل و تحول اصولی آنها در مسیر توسعه معماري پایدار ارائه کرد؟

توجه به تزیینات کتیبه اي و واکاوي تأثیرات ناشی از آن در معماري سنتی به ما کمک خواهد کرد تا به یکی از الگوهاي کهن اسلامی ایرانی در مسیر تحقق معماري پایدار دست یابیم. روش انجام این پژوهش توصیفی، تحلیلی و شیوه تجزیه و تحلیل مطالب قیاسی و استقرایی با رویکرد تأویلی می باشد. روش گردآوري مطالب نیز کتابخانه اي است.

– 2 کتیبه و هنر کتیبه نگاري

هم بستگی میان تزئیین و معماري مقوله اي است که با شروع تاریخی و رشد تمدن هاي بشري پایه گذاري شد. در تاریخ هنر اسلامی، دوره عباسی به لحاظ شکل گیري و تکوین تزیینات وابسته به معماري از اهمیت ویژه اي برخوردار است - بلخاري،1388 - ب - : - 76 در هنر ایران نیز این هم بستگی و استفاده از هنرهاي تزئینی و آذینی در معماري به ویژه بعد از حکومت ساسانیان پایه گذاري شد و با ورود اسلام براساس برخی اصول و مبانی حکمی و قدسی آن به طریق اولی گسترش یافت - مکی نژاد،. - 62 :1387 دین اسلام با محوریت قرآن و براساس قاعده تجلی و نه تجسد2 تعالی بخش کلمه بود؛ »کلمه االله هی العلیا.« قداست ذاتی این کلمه و تجلی حقایق الوهی در صورت آن تمدنی کلمه محور پدید آورد - بلخاري، - 1388 الف - : - 93 که هنرهاي تولد یافته در متن آن داراي ماهیت انتزاعی و تجریدي هستند. محققان و متفکران هنر اسلامی تفاوت میان دو هنر مسیحی و اسلام را در نگاه متفاوت این دو دین به مفهوم خدا و ماهیت کلمه می دانند.

مسیحیت از منظر انسان به خدا می نگرد و داراي تعلق و دلبستگی به تصویر انسان انگارانه از خداوند است در حالیکه اسلام از منظر خدا به انسان نظر دارد و تصویر خداي انسانی در تجلیات او در عالم از میان می رود. از سوي دیگر در ابتداي انجیل یوحنا می خوانیم: » پس کلمه جسم شد و نزد ما ساکن شد.« و از آنجاییکه هنر نقش بازتابی دارد و آینه حقایق دینی به شمار می رود، تمدنی که محوریت معنایی اش بر تجسد استوار باشد هنرهاي پرورش یافته در بطن آن نیز تجسمی خواهند بود نظیر معماري، شمایل نگاري و پیکره تراشی که سه هنر اصلی در تمدن مسیحی به شمار می روند. اما در اسلام کلمه تجسد نیافت بلکه رفعت گرفت و صرفا در صورت صوت به شکل کلماتی درآمد که عظیم ترین اعجاز الهی یعنی قرآن را به وجود آورد. - همان : - 95

از این رو هنر برآمده در آن نیز وظیفه خود را در ثبت و نگهداري این کلام والا دانست و با استفاده از خط و خوشنویسی به ملموس ساختن جمال جاودانی قرآن و القاء پیام معنوي و عمیق آن پرداخت. هنر خوشنویسی به واسطه ارتباطی که با کلام الهی دارد و به دلیل ماهیت نوشتاري خود در حفظ و نگهداري آن از اهمیت زیادي برخوردار است و در زمره هنرهاي مقدس به شمار می رود.خوشنویسی هنري است که کلمات را در صورت دیداري مشهود ساخته و آنها را در مکان تثبیت می کند. خداوند در قرآن کریم به قلم و ارزش کتابت اشاره داشته و بدان سوگند یاد می کند »ن والقلم و ما یسطرون «، سوگند به قلم و آنچه می