بخشی از مقاله
تعیین اولویت کاربری های مطلوب اراضی در مطالعات طرح مدیریت نوار ساحلی با استفاده از روش فرآیند تحلیل شبکهای (ANP)
کلید واژه : طرح مدیریت نوار ساحلی (SMP)4، فرآیند تحلیل شبکهای (ANP)5، کاربری مطلوب اراضـی سـاحلی(LUP)6، مـدیریت یکپارچـه منـاطق ساحلی.(ICZM)7
مقدمه
از جمله مهمترین قسمتهای مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی و به تبع آن مطالعات طرح مدیریت نوار ساحلی، انجام مطالعات تعیین کاربری مطلوب اراضی میباشد. هدف از این مطالعات تعیین اراضی مستعد انواع بهرهبرداریها و همچنین شناخت نحوه بهرهبرداری و فعالیت-های موجود در این اراضی و تبیین مشکلات و عوارض ناشی از بهرهبرداری نامناسب میباشد.
با توجه به خصوصیات و پتانسیلهای موجود در مناطق ساحلی کاربریهای مختلفی را برای نوارهای ساحلی میتوان در نظر گرفت که از مهمترین و متداولترین آنها میتوان به موارد ذیل اشاره نمود :[1]
· آبزی پروری ساحلی
· بنادر صیادی
· زیرساخت و تاسیسات صنعتی (تاسیسات گاز و نفت، پالایشگاه، آب شیرین کن و ...)
· ورزشهای آبهای خروشان (موج سواری، قایق سواری آبهای خروشان و ...)
· ورزشهای آبهای آرام (شنا، اسکی روی آب، جت اسکی، قایق سواری و ...)
· پارک آبی ساحلی
· ورزشهای ساحلی (دوچرخه سواری، والیبال ساحلی، اسب دوانی و ...)
· اسکله تفریحی
· تاسیسات تفریحی و رفاهی (رستوران ساحلی، پارک ساحلی، شهر بازی و ...)
· مجموعه اقامتی (هتل، خانه تعطیلات و ...)
به کارگیری یک فرآیند تصمیم گیری بر اساس تجزیه و تحلیل چند معیاره(MCA)8 میتواند رویکردی مناسب برای انتخاب کاربری مناسب با توجه به معیارها و شاخصهای متفاوت فراهم نماید. فرآیند تحلیل شبکهای (ANP) به عنوان یکی از روشهای تحلیل چندمعیاره یکی از ابزارهای بسیار مناسب جهت ارزیابی تناسب و پایداری در در این پژوهش به جهت دستیابی به اولویتبندی کاربریهای فوقالذکر در اراضی ساحلی جزیره قشم که در واقع آخرین و مهمترین بخش مطالعات طرح مدیریت نوار ساحلی است، از رویکرد مبتنی بر به کارگیری فرآیند تحلیل شبکهای استفاده میشود. در طی مرور ادبیات صورت گرفته مشاهده میشود که مطالعات اندکی پیرامون استفاده از روشهای ارزیابی چندمعیاره بخصوص روش ANP در طرحهای مدیریت نوار ساحلی وجود دارد به طوری که تا زمان نگارش این مقاله تنها یک مورد استفاده از روش ANP در طرح مدیریت نوار ساحلی آن هم در تعیین اولویت معیارها و شاخصها توسط نگارندگان یافت شده است .[2] از سوی دیگر در زمینه تعیین کاربری مطلوب اراضی نیز از این روشها بیشتر به جهت تعیین یک کاربری خاص استفاده شده است حال آن که در این پژوهش هدف اولویت بندی چندین کاربری محتمل در منطقه میباشد.
به جهت دستیابی به هدف این مطالعه از یک سری معیار و شاخص (زیرمعیار) استفاده میشود که پیشتر در مطالعات طرح مدیریت نوار ساحلی جزیره قشم ارائه گردیده است. معیارها و همچنین شاخصهای استفاده شده در این پژوهش در جدول 1 ارائه شده است.
جدول (1 معیارها و شاخصها (زیرمعیارها)
شکل (1 مدل ساختار شبکهای
در سالهای اخیر روشهای ارزیابی چندمعیاره کاربردهای وسیعی در علوم نوین یافتهاند. از بین ایـن روش هـا، فرآینـد تحلیـل سلسـله مراتبـی (AHP)9 به واسطه سادگی، انعطافپذیری، به کارگیری معیارهای کمی و کیفی به طور همزمان، قابلیـت بررسـی سـازگاری در قضـاوتهـا و امکان رتبه بندی نهایی گزینهها بیشتر مورد توجه قرار گرفته است .[3] با این وجود یکی از محدودیتهای جدی AHP این است که وابستگی متقابل بین عناصر تصمیم، یعنی معیارها، شاخصها و گزینهها را درنظر نمیگیرد و همچنـین ارتبـاط بـین عناصـر تصـمیم را سلسـه مراتبـی و یکطرفه فرض میکند. وجود این محدودیتها در روش AHP توماس ساعتی10 ابداع کننده روش AHP را بـر آن داشـت کـه روش فرآینـد تحلیل شبکهای (ANP) را ارائه نماید که ضمن برخورداری از تمامی ویژگیهای روش AHP، ارتباطات پیچیده بین و میان عناصر تصـمیم را نیز از طریق جایگزینی ساختار سلسله مراتبی با ساختار شبکهای درنظر میگیرد. لذا ANP حالت عمومی و گسترده AHP محسـوب مـیشـود
.[4]
کاربرد روش فرآیند تحلیل شبکهای (ANP) در انتخاب کاربری مناسب را در چهار مرحله زیر میتوان خلاصه کرد 5]، 6 و :[7
ساخت مدل و ایجاد ساختار شبکهای برای مسئله
در اولین قدم بایستی ساختار چگونگی ارتباط عناصر تصمیم با یکدیگر را مشخص نمود. در این مسئله ما با یک سـاختار چهـار سـطحی شـامل هدف، معیارها، شاخصها (زیرمعیارها) و گزینهها مواجه هستیم. با توجه به نظرات کارشناسی اسـتخراج شـده از مطالعـات SMP جزیـره قشـم، خروجی مدل ساختار شبکهای مطابق شکل 1 میباشد.
جدول (2 نمونهای از ماتریسهای مقایسه زوجی بر مبنای جدول 9کمیّتی ساعتی
تشکیل ماتریس مقایسه دودویی و تعیین بردارهای اولویت
جهت تعیین ضریب اهمیت معیارها و شاخصها، دو به دو با هم مقایسه میشوند. در این زمینه ماتریسهای مقایسه با توجه به نظرات کارشناسی و ساختار ارائه شده در شکل 1 تهیه گردیده و بردارهای اولویت محاسبه شده است. مبنای قضاوت در این مقایسات جدول 9کمیّتی ساعتی (جدول (2 میباشد. همچنین در محاسبه بردارهای اولویت داخلی ماتریسها، از روش تقریب میانگین هندسی استفاده شده است .[3] شایان ذکر است که پس از تشکیل هریک از ماتریسهای مقایسه زوجی، بر مبنای مکانیزمی که ساعتی برای بررسی ناسازگاری در قضاوتها در نظر گرفته است، سازگاری قضاوتهای صورت گرفته بررسی میگردد .[3]
تشکیل سوپر ماتریس و تبدیل آن به سوپرماتریس حد
به جهت دستیابی به اولویتهای کلی بایستی بردارهای اولویتهای داخلی بدست آمده در مرحله قبل را در ستونهای متناظر آنها در یک ماتریس جایدهی کرد.، به این ماتریس بزرگ سوپرماتریس گفته میشود که در واقع هر بخش آن ارتباط بین دو خوشه از یک سیستم را نشان میدهد. سوپر ماتریس بدست آمده برای ناحیه 1 از ناحیه بندیهای 67 گانه صورت گرفته در SMP جزیره قشم (شکل (2 با توجه به ساختار شبکهای که در شکل 1 ارائه شده است، به صورت شکل 3 خواهد بود. سوپرماتریسی که از جایگزینی بردارهای اولویت داخلی حاصل میشود سوپرماتریس ناموزون (شکل (3 خواهد بود. در مرحله بعد با ضرب سوپرماتریس ناموزون در ماتریس خوشهای که در واقع بردار اهمیت خوشهها نسبت به یکدیگر را نشان میدهد، سوپرماتریس موزون محاسبه میشود .[4]
در مرحله نهایی سوپرماتریس حد با به توان رساندن سوپرماتریس موزون تا زمانی که همگرایی حاصل شود یعنی تمامی عناصر سوپرماتریس در هر سطر همانند هم شوند، تشکیل می شود. در مثال حاضر سوپرماتریس در توان 500 همگرا شده است.
تعیین اولویتها
از آنجایی که سوپرماتریس تشکیل شده گزینهها را نیز در بر میگیرد، اولویت کلی گزینهها با مقادیر بدست آمده از ستون مربوط به هدف در سوپرماتریس حد نرمالیزه شده قابل حصول است. در جدول 3 اولویتبندی کاربریهای حاصل از فرآیند تحلیل شبکهای و همچنین نظرات کارشناسی موجود در مطالعات SMP جزیره قشم که فارغ از اولویت بندی می باشد، ارائه شده است.
جدول (3 اولویت بندی کاربریهای حاصل از فرآیند تحلیل
شبکهای و نظرات کارشناسی موجود در مطالعات SMP
