مقاله تعیین شاخص ESI نوار ساحلی ایزد شهر در مقابل نشت های نفتی براساس روش NOAA

بخشی از مقاله

چکیده

نفت خام و هیدروکربنهای نفتی از مهمترین منابع انرژی جهان محسوب می شوند و اهمیت بین المللی خاصی در چهارچوب سرمایه گذاریهای سیاسی، اقتصادی و علمی برخوردار اند و در عین حال نشت های نفتی مهمترین تهدید سواحل به شمار می روند. وجود نفت در مناطق دریایی، آسیب های جدی به محیط زیست آبی و درپی آن محیط زیست انسانی وارد می نماید. یکی از روش های تایید شده ی جهانی به منظور شناسایی مناطق حساس ساحلی در برابر نشتهای نفتی، شاخص حساسیت زیست محیطی - ESI - می باشد که توسط سازمان اقیانوس شناسی و هواشناسی ایالات متحده امریکا - NOAA - معرفی شده است. در این روش طول نوار ساحلی در پیمایش میدانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و میزان حساسیت آن رتبه بندی می گردد.

در تحقیق حاضر حساسیت نوار ساحلی شهرستان ایزد شهر واقع در حد فاصل شهرستان های شمالی نور و محمود آباد به کمک شاخص - ESI - و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی رتبه بندی و نقشه ی حساسیت آن تهیه شد. بر پایه ی یافته های این تحقیق، %5 از سواحل را، سواحل با ساختارهای انسان ساخت، 39% سواحل شنی دانه ریز تا متوسط، % 38 سواحل شنی گراولی - دانه ای - ، 15% سواحل سنگ و تخته سنگ و ساختارهای انسان ساخت در پناه 3% محدوده ی مورد مطالعه را تشکیل می دهند. نتایج نشان می دهد که نوار ساحلی منطقه در 5 طبقه از طبقات 10 گانه ی اصلی واقع است که بیشترین حساسیت مربوط به ساختار های انسان ساخت در پناه می باشد که در قسمت های مصبی منطقه واقع شده است و از کد 8 B برخوردار است. بر این اساس و مطابق فرضیات در نظر گرفته شده، منطقه در طبقه ی حساسیت متوسط ، نسبت به نشت نفت قرار دارد.

مقدمه

به طور کلی، مناطق ساحلی1 حساس تر از مناطق اقیانوسی می باشند. این مساله نه تنها به علت پیچیدگی اکوسیستم و تولید بیولوژیکی بالا بلکه به علت استفاده ی شدید انسان است.[1] در واقع موقعیت بینابینی2 مناطق ساحلی هرچند منجر به ایجاد اکوسیستمی با غنای بیولوژیکی بالا و بهره ور از هر دو اکوسیستم دریا و خشکی می شود، ولی در عین حال همواره در معرض تهدید اثراث مخرب آلایندههای انسان ساخت3 قرار دارد. بنابراین با توجه به رشد جمعیت æ  تراکم بسیار بالای آن، توسعه ی صنعتی، شهری و گردشگری، انباشت و تدوام این فشارها می تواند بقا و موجودیت منابع ساحلی - دریایی را به مخاطره اندازد، از این رو تعیین عوامل تهدید کننده و فرصت های پیشرو در این مناطق می تواند راه دستیابی به مدیریت پکپارچه سواحل و تحقق توسعه ی پایدار را سهولت بخشد.

در میان منابع آلاینده دریایی نشت نفت می تواند اثرات مخرب بیولوژیک، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شدید و طولانی مدتی داشته باشد. پیش بینی اثرات نشت نفت بطور دقیق ممکن نیست اما با ارزیابی آسیب پذیری منطقه بر اساس منابع در معرض خطر می توان به این مهم دست یافت.[2] امروزه مطالعات شناسایی حساسیت سواحل به منظور مدیریت بحران حوادث نفتی در دستور کار بسیاری از کشورها قرار گرفته است. پروژه های نقشه برداری حساسیت برای نواحی ساحلی آمیریکا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، نیجریه، کویت، عربستان سعودی، مصر، اسرائیل æ    نیوزلند استفاده شده است.

[3] شاخص حساسیت زیست محیطی - ESI4 - معیاری جهانی و شناخت شده در بررسی حساسیت سواحل æ    تعیین حساسیت مناطق ساحلی در برابر انتشار انواع مواد آلاینده بویژه مواد شیمیایی و نفتی، می باشد که توسط اداره ملی اقیانوس شناسی و هواشناسی امریکا - NOAA5 - ارائه شده است که مسئولیت حفاظت و احیاء محیط زیست ساحلی و دریایی آسیب دیده از نشت مواد نفتی و انتشار مواد خطرناک را عهده دار می باشد. این شاخص وضعیتی از منابع ساحلی که در هنگام نشت نفت خطرپذیری بالایی دارند را ارائه می دهد.

[4] استفاده از متدهای شاخص حساسیت زیست محیطی نخستین بار در دهه ی 1976 برای خلیج LOWER COOK در آلاسکا ارائه شد.[4] پیش از سال 1989 ، نقشه های حساسیت به صورت نقشه های کاغذی رنگی تهیه می شدند و به دلیل هزینه بالای تولید، توزیع محدودی داشته و فاقد قابلیت به روز رسانی بودند. امروزه و از سال 1989 اطلس های ESI با استفاده از داده های رقومی و با به کارگیری سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - تهیه می شوند.[5]

در سالهای اخیر ارزیابی تعیین حساسیت مناطق ساحلی در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته است. نخستین بار در سال 1384، ارزیابی حساسیت فیزیکی نوار ساحلی استان بوشهر به روش - ESI - انجام شد.[6] ارزیابی تعیین حساسیت نوار ساحلی خوزستان در سال 1393 انجام گرفت که به موجب آن مناطق ساحلی در 5 رتبه از رتبه های 10 گانه ی - NOAA - قرار گرفت.[7] یکی دیگر از روش های مفید برای ارزیابی سواحل توسط سازمان بین المللی دریانوردی - IMO1 - ارائه شده است. این روش نیز به طور گسترده ای در سواحل ایران برای شناسایی و رتبه بندی مناطق حفاظت شده استفاده می شود.[8]

داور و همکاران، 1389 به مقایسه کارایی دو روش طبقه بندی حساسیت ساحلی - IMO - و - NOAA-ESI - در امتداد خط ساحلی استان سیستان و بلوچستان با استفاده از ماتریس - 2 - SWOTپرداختند. حبیبی و همکاران، 1392 نیز کارایی این دو روش را توسط ماتریس - SWOT - در منطقه ی دیگر مقایسه کرد و هر دو پژوهش نشان داد که روش - NOAA-ESI - دارای امتیاز و دقت بالاتری در توصیف تنوع مربوط به جانوران و زیستگاهها، نسبت به روش - IMO - است.

بر اساس شاخص - ESI - و کدهای ارائه شده توسط - NOAA - ، ارزیابی و تعیین حساسیت زیست محیطی منطقهی ساحلی نسبت به نشت نفت شامل طبقه بندی فیزیکی ساحل3، تعیین منابع بیولوژیک4 و کاربری های انسانی5 می باشد. رتبه بندی کرانه ی فیزیکی نسبت به نشت نفت بر اساس - ESI - شامل 10 رتبه است که در جدول 1 نشان داده شده است. کرانه ساحلی براساس تمایز بین انواع رسوبات و زیستگاه های بستر و زیستگاه های ساحلی از لحاظ میزان نفوذ، تاثیر گذاری و پایداری طبیعی نشت نفت، سهولت در پاکسازی و میزان حساسیت آنها رتبه بندی می شوند. بر این اساس سواحل و زیستگاه های ساحلی در سه سطح مختلف شامل دارای حساسیت پایین، حساسیت متوسط و حساسیت بالا تعیین حساسیت می شوند.

[4] نکته ی قابل توجه در رتبه بندی کرانه ی ساحلی افزایش درجه ی حساسیت از رتبه ی 1 به رتبه ی 10 می باشد.[11] منابع بیولوژیکی جانوران حساس به نفت، گیاهان کمیاب، زیستگاه هایی که توسط گونه های حساس به نفت مورد استفاده قرار می گیرند و زیستگاه های حساس به نشت مواد نفتی، مانند گیاهان آبزی و صخره های مرجانی از منابع بیولوژیکی مورد مطالعه محسوب میشوند. منابع مورد استفاده ی انسان را مکان های ویژه ای تشکیل میدهند که به لحاظ نوع استفاده از آن ها، حساسیت و ارزش آن ها افزایش یافته است.  مانند سواحل، پارک ها و پناهگاه های دریایی، محل های برداشت آب و مکان های باستانی.[4] در واقع بر اساس این شاخص می توان کرانه ساحلی را از لحاظ حساسیت به نشت نفت و سهولت پاکسازی رتبه بندی کرد تا دست اندرکاران مبارزه با آلودگی های نفتی اولویتهای عملیات مبارزه را مد نظر قرار دهند .

بدنه ی اصلی مقاله

مختصات جغرافیایی منطقه ی مورد مطالعه بین 36 35"N و 52 5"E شروع شده و تا 36 38" شمالی و 52 15"E امتداد می یابد. ناحیه ی مورد نظر برای نقشه برداری ESI نوار باریکی از کرانه ی ساحلی است، که به طول تقریبی 16 km از رودخانه ی رستمرود در غرب تا رودخانه ی هراز در شرق امتداد می یابد. در این میان ایزدشهر واقع در استان مازندران و از شهرهای شهرستان نور دارای موقعیت طول جغرافیایی 36درجه و 36 دقیقه شمالی و در ارتفاع -22 از تراز سطح آبهای آزاد، در نوارساحلی دریای مازندران و در بخش جلگه ای و در فاصله ی 8 کیلومتری، غرب شهرستان محمودآباد و 7 کیلومتری، شرق شهرستان نور، از شمال به دریای مازندران و از جنوب به بخش چمنستان محدود شده است. همچنین محدوده ی مورد مطالعه در حد فاصل 60 کیلومتری بندرنوشهر و 100 کیلومتری بندر امیرآباد قراردارد.

برای تعیین حساسیت نوار ساحلی منطقه ابتدا لایه های اطلاعاتی پایه شامل داده های فضایی و داده های غیر مکانی تهیه شدند. داده های فضایی شامل نقشه های توپوگرافی منطقه با مقیاس 1:25000، عکس ماهواره ای، خط خطر - ICZM - 6، هیدروگرافی دریایی مازندران - خط هم عمق -10 متر - ، مشخصات امواج - ISWM - ، مدل رقومی ارتفاع - DEM - ، شیب، زمین شناسی با مقیاس 1:100000 ، کاربری اراضی و اطلاعات حاصل از مطالعات میدانی و نقاط حاصل از GPS می باشند.