بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
اولویت بخشی ابعاد تجدید حیات شهری بافت فرسوده و ارائه خط مشی ها در راستای پایداری شهری با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی فازی((FAHP نمونه مطالعاتی: شهر کرج
چکیده
بروز پدیده تنزل بافتهای شهری در اواخر دهه 1970 ، و مشکلات اجتماعی، اقتصادی، کالبدی ناشی از ان، سبب شکل گیری ایده ها متعدد در جهت رفع این مشکلات شد. رهیافت تجدید حیات از اخرین نسل برنامه ها به منظور بازگرداندن روند رشد اقتصادی گذشته با توجه به بعد پایداری است. این رهیافت عملی جامع و یکپارچه است، که تمایل به بهبود مداوم در شرایط اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی را دارد. شهر کرج به مانند کلان شهری جوان که از عمر جدید آن ( به عنوان هسته ی مکمل در مجموعه ی شهری تهران) کمتر از نیم قرن می گذرد، ازجمله شهرهایی است که با مشکل وجود 551 هکتار بافت فرسوده ی شهری روبه روست. مشکلات متعدد و چند بعدی موجود در بافت پهنه های فرسوده شهر کرج علیرغم وجود طرح بهسازی و نوسازی کماکان پا برجا هستند. هدف از این مقاله کشف مهمترین نیروها و عوامل فرسودگی در هر پهنه فرسوده شهر کرج و اتخاذ راهبردهای تجدید حیات برای کاهش و از بین بردن این عوامل در جهت پایداری شهری است. به این منظور معیارهای فرسودگی، در 4 دسته کلان ( اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محیطی) و 18 زیر معیار طبقه بندی شده اند. اولویت های هر پهنه با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) مشخص و برای اولویت های اول و دوم هر پهنه راهبردهای موثر ارائه شد. یافته های مقاله نشان می دهد که معیارهای اجتماعی با % 30 وزن از مهمترین عوامل فرسودگی هستند، معیارهای کالبدی با %27 وزن در اولویت دوم قرار دارد. بافت فرسوده کرج مرکزی، از لحاظ کالبدی، محیطی دارای اولویت است،پهنه حصارک دارای اولویت های اجتماعی، کالبدی است و پهنه ی فردیس به لحاظ معیارها اقتصادی دارای اولویت است و درنهایت بافت فرسوده مهرشهر از لحاظ اقتصادی و کالبدی دارای اولویت است. در نهایت با توجه به اولویت بندی مشکلات هر پهنه راهکارهای موثر تجدید حیات شهری در راستای پایداری شهری ارائه شده است.
واژگان کلیدی: اولویت بخشی، تجدید حیات شهری، پایداری شهری، تحلیل سلسله مراتبی فازی
.1 مقدمه
به دنبال حاد شدن مشکلات نواحی فرسوده شهر،که ابعاد مختلف زندگی شهری را تحت تأثیر قرار دادهاند، دولتها توجه ویژهای را نسبت به نواحی دارای افت شهری مبذول داشتهاند. سیاس تهای مختلف نوسازی در کشورها و دورانهای مختلف، نتایج موثر و درخور تامل در توسعه برنامه های نوسازی شهری داشته است. .(McDanald et al, 2009, 53) روند تکامل رهیافتهای مقابله با بافت فرسوده به طرح رهیافت تجدید حیات شهری که ماهیت پویا و بلندمدتی را انعکاس میداد، منجر گردید(.(Carley,1995:107 این رهیافت با رویکردی منسجم و یکپارچه، مسائل موجود در نواحی دچار فرسودگی را از چندین زاویه مورد بررسی قرار میدهد در دهه 90 قرن بیست و سالهای ابتدایی قرن بیستویک میلادی تجدید حیات شهری درصدد رفع نهتنها مشکلات کالبدی، بلکه درصدد تجدید حیات اجتماعی، اقتصادی و محیطی برآمد ازآنجاکه مسائل موجود در پهنههای فرسوده شهر کرج صرفاٌ کالبدی نبوده و شامل جنبههای اقتصادی ،اجتماعی و محیطی نیز هست و حتی جنبههای اقتصادی و اجتماعی آن نیز پررنگتر از جنبهی کالبدی است (که این امر نشاندهنده اولویت شناسی جنبههای فرسودگی نیز هست). عدم
شناسایی صحیح این بافتها و اولویت دهی آنها، سبب نا کارآمدی برنامه های نوسازی و هدر رفتن منابع و سرمایه ها و به دنبال آن گسترش ابعاد فرسودگی در بافت شهری می شود (کامروا و دیگران،.(1389 لذا برای محو یا کاهش مشکلات این پهنه ها اولویت بندی مشکلات و سپس داشتن دید چندبعدی و همهجانبه نگر اقتصادی ، اجتماعی، محیطی و کالبدی ضروری است. در این مقاله از طریق تحلیل سلسله مراتبی فازی ابتدا مشکلات اولویت بندی شده و سپس با توجه به رهیافت تجدید حیات به ارائه راهکارهای مناسب پرداخته شده است.
.2 مبانی نظری و چارچوب مفاهیم
2,1. فرسودگی
فرسودگی عاملی است که باعث زدودن خاطرات جمعی، افول حیات شهری واقعهای و شکل گرفتن حیات شهری روزمره میگردد. (حبیبی و مقصودی، .(15 :1384 براد بری2 آن را یک روند میداند که در آن شهر یا قسمتی از آن دچار افت شوند. به نظر رابرت3 و اسکای 4، فرسودگی شهری، تمرکز فضایی مشکلات اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی است که به صورت سطوح بالای بیکاری، فقر و آلودگی گسترده محیطی آشکار میگردد(.(Roberts and Skyes, 2000:23 به زعم لیچفیلد5 (1988:25) فرسودگی ساختمانها و گسترهها، در نابرابری میان خدماتی که بافت عرضه میکند و نیازهای امروز ، نمود
مییابد(تیزدل،.(8 :1379 در فرهنگ رابرت کوآن6 فرسودگی شهری، فرآیند و تولید رکود اقتصادی، مدیریت و نگهداری ضعیف و ساختمانهای فرسوده، تعریف شده است .(Cowan, 2005: 415)
3,1. رهیافت تجدید حیات شهری
تجدید حیات شهری یک گزینه مهم برای اصلاح اشتباهات در گذشته و تولید فضایی است که مردم در آینده تمایل به زندگی در دارند .(Jones and Evans,2008:1) تجدید حیات شهری بینش و عملی جامع و یکپارچه است، که تمایل به بهبود مداوم در
شرایط اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی را دارد که در معرض تغییر قرارگرفته است.(.(Roberts and Sykes, 2000: 17 جدول 1 تعاریف دیگری را نشان می دهد.
جدول -1 بررسی تعاریف مفهوم تجدید حیات شهری
ارائهکننده تعریف کمسیون توسعه پایدار مدیترانه
(2004) MCSD
شراکتِ انگلیسی((2003
گروه ضربت شهری ( (1999
Urban Task Force
تعاریف تجدید حیات شهری
بازگرداندن محدوده فرسوده به جریان حیات شهری از طریق احیای عملکردهای محیطی، اجتماعی و اقتصادی، و بازیابی فعالیت در زمینه رقابتی بین المللی و ابتکاراتی به منظور توسعه کیفی محیط.
فرایندی کل نگر که از روند رو به زوال اقتصادی، اجتماعی و کالبدی نواحی شهری جلوگیری میکند. چارچوبی که منجر به توسعه متوازن در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی میشود و با اولویت توسعه فشرده به دنبال ایجاد تعادل میان شهرها و طبیعت است و از طریق طراحی واحد همسایگی مختلط و تقویت حملونقل همگانی، زمینه توسعه پایدار را فراهم می آورد.
.1,2,2 ارکان اصلی برنامه ریزی تجدید حیات شهری
عناصر اصلی رهیافت تجدید حیات شهری :مشارکت ، راهبرد و پایداری ، سه ضلع مثلث رهیافت تجدید حیات شهری را تشکیل میدهند .هر سه ضلع مبنایی برای اقدام جامع و تفصیلی ارائه مینمایند و هر یک نقش ویژهای را در رهیافت تجدید حیات شهری ایفاء میکنند(.(Korkamaz, 2003:136 پایههای اصلی برنامه ریزی تجدید حیات شهری شامل تفکر راهبردی، مشارکت مردمی و پایداری است که درادامه مورد بررسی قرار میگیرد.((UNEP,2004
برنامه ریزی راهبردی: تفکر راهبردی، در تجدید حیات شهری دارای سه نقش زیر است( ضیا خواه،(24 :1380
- فرسودگی در اثرعوامل متعدد و پیچیدهای به وجود میآید. درک آن نیازمند بینشی جامع است
- رهیافت تجدید حیات شهری یک راه حل تفصیلی و همه جانبه برای مشکلات ارائه میکند.
- انواع سازمانها ، گروه ها غیررسمی، مردم و ... را با اهداف و فرهنگهای متفاوت در برمیگیرد.
پایداری: پایداری در رهیافت تجدید حیات شهری دارای نقشی پنج گانه است که عبارتاند از: (همان) ارائه یک راه حل پایدار، توسعه مدیریت متعادل اقتصادی، اجتماعی ومحیطی، حمایت از نسل آتی، توزیع متعادل هزینه - منفعت
مشارکت مردمی: قرار دادن مردم محلی در قلب فرایند تجدید حیات، به عنوان شرکتکنندگان فعال به منظور مبارزه با محرومیت اجتماعی و تقویت جوامع در کنار توسعه اقتصادی عادلانه، مد نظر قرار می گیرد.
وجود نگرش چند بعدی و جامع در رهیافت تجدید حیات سبب ساز دستیابی به نتایج بهتر در ارائه برنامه تجدید حیات شده است. شکل 2 ابعاد مختلف موجود در رهیافت تجدید حیات شهری را نشان می دهد(.(Roberts and Sykes, 2000: 15-31 همانطور که ترسیم شده این رهیافت ابعاد مختلف فرسودگی را در بر می گیرد و تنها به عوامل کالبدی اکتفا نمی کند.
.2,2,2 فرآیند برنامه ریزی تجدید حیات شهری
از آنجا که هدف اصلی سیاست تجدید حیات شهری، پرداختن به مشکلات پیچیده نواحی شهری است، بنابراین فرایند تجدید حیات شهری با تحلیل وضع موجود و ریشه یابی مشکلات آغاز می شود و در ادامه چهار مرحله تحلیل وضع موجود، تدوین اهداف، تدوین راهبردها و معرفی برنامه تجدید حیات شهری را در بر می گیرد. هدف اصلی تجدید حیات شهری، حل مشکلان پیچیده
نواحی فرسوده و بهبود زندگی ساکنان آن مناطق خواهد بود. شکل 3 این فرایند را نشان می دهد. .3,2 معیارها و زیر معیارهای فرسودگی
با توجه به مطالعات متون معتبر جهانی و تجربیات داخلی در جدول 2 معیارها و زیر معیارهای مورد استفاده در این مقاله و ارتباط آنها با پایه های رهیافت تجدید حیات شهری نمایش داده شده است. در بخش های بعدی از این معیارها در جهت تعیین اولویت های هر بافت استفاده خواهد شد.
.3 روش تحقیق
یکی از کارآمدترین فنهای تصمیم گیری و اولویت بندی معیارها، فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( Analytical Hierarchy (process-AHP است که اولین بار توسط توماس ال ساعتی در 1980 مطرح شد . بهرغم محبوبیت عام، AHP به دلیل ناتوانی در ابهام ذاتی مقایسه های زوجی و نبود صراحت مربوط به ادراکهای تصمیم گیرندگان با اعداد دقیق، مورد نقد است( Deng, .(1999 کارشناسان نمی توانند نظر خود را به صورت پارامترهای عددی دقیق بیان کنند و از واژههای زبانی و یا عبارتهای غیردقیق استفاده می کنند. در چنین شرایطی که ابهام و عدم شفافیت بر تصمیم گیریها حاکم است ، استفاده از مجموعههای فازی پیشنهاد می گردد. (غفاری و همکاران، .(68 :1389 و با تلفیق مجموعه ها فازی و تحلیل سلسله مراتبی، تحلیل سلسله
مراتبی فازی برای حل مسائل سلسله مراتبی، گسترش پیدا کرده است(.(Ertugrul,2009 بنابراین،FAHP دامنهای از مقادیر را برای بیان عدم قطعیت تصمیم گیرندگان، به کار میگیرد( .(Lee et al., 2008
4,1. روش تحلیل سلسله مراتبی فازی (Fuzzy AHP)
مقیاسهای فازی مورد استفاده در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی در جدول (3) نشان داده شده است (اکبری و مهرگان،(3-5 :1386
شکل4 فرایند تحلیل سلسله مراتبی فازی را به صورت یک دیاگرام بیان میکند.
محاسبات مورد استفاده در AHP فازی (FAHP) در متد EA عبارتاند از: (آذر، (35 :1379
(1 ارزش هر یک از معیارها در این روش که با SI نشان داده میشود. به صورت زیر خواهد بود.
(2 احتمال بزرگتر بودن یک عدد فازی از عدد فازی دیگر به صورت زیر بیان میشود.
اگر M1 , M2 دو عدد فازی مثلثی باشند خواهیم داشت.
(3 میزان احتمال بزرگتر بودن یک عدد فازی مثلثی از K عدد فازی مثلثی دیگر برابر است با:
(4 فرض کنید داشته باشیم:
سپس با به هنجار نمودن بردار W خواهیم داشت:
.4 بکارگیری رهیافت تجدید حیات شهری در پهنه های فرسوده شهر کرج
به دلیل وسعت و پراکندگی محدوده ی بافت فرسودهی شهر کرج ، با در نظر گرفتن عوامل مجاورت و همگنی، بافت شهر به چهار کلان پهنه تقسیم میشود تا کار تحلیل و اولویت بندی مشکلات راحتتر انجام گیرد.
با توجه به فرایند ترسیم شده در شکل 4 و معیارهای و زیر معیارهای بدست امده از بخش مبانی نظری مقاله به اولویت بندی مشکلات بافت های فرسوده شهر کرج می پردازیم.
مرحله :1 تشکیل مدل سلسله مراتبی
مرحله :2 محاسبه وزن معیارهای اصلی و زیر معیارها
با استفاده از معادلات شماره 1 تا 4 و دریافت نظرات 10 کارشناس ( اساتید دانشگاه و مسئولین شهر) وزن معیارهای و زیر معیارها تعیین شده اند. و در نهایت اولویت مشکلات هر پهنه مشخص شده است.
جدول -5 مقایسه زوجی معیارهای فرسودگی
معیار محیطی اقتصادی اجتماعی فیزیکی
محیطی (1,1,1) (0/2,0/7,1/2) (0/2,0/5,0/8) (0/2,0/6,1)
اقتصادی (0/833,1/4286,5) (1,1,1) (0/2,0/7,1/2) (0/5,0/8,1/2)
اجتماعی (1/25,2,5) (0/833,1/4286,1) (1,1,1) (0/7,1/2,1/7)
فیزیکی (1,1/667,5) (0/9091,1/25,2) (0/833,1/4286,0/5882) (1,1,1)
مرحله :3 تعیین وزن نهایی معیارها زیر معیارها و گزینه ها و اولویت بندی
محاسبات فازی با استفاده از نرم افزاز Super Decision انجام شده و نتیجه ان در جدول زیر ارائه می شود.
این محاسبات برای تمامی زیر معیارها نیز انجام می شود و به منظور خلاصه نویسی تنها نتایج ان ارائه شده است. در نهایت معیارهای مورد بررسی در هر پهنه فرسوده بافت شهر کرج با توجه به وزن گزینه ها، اولویت بندی شدهاند که در جدول 7 نشان داده شده است.
همانطور که شکل 7 نشان می دهد معیارهای اجتماعی با تقریبا %30 وزن از مهمترین عوامل در پهنه های فرسوده هستند و عوامل کالبدی با %27 وزن در رتبه بعدی قرار دارد حال هر پهنه اولویت خاص خود را با توجه به وزن هر پهنه دریافت می کند.
