بخشی از مقاله
چکيده :
روند رو به رشد جمعيت شهري مهم ترين شاخص در بررسي ساختارهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و زيست محيطـي انسان در قرن ٢١ است . مقوله ي توسعه ي پايدار به عنوان شعار اصلي هزاره سوم نه تنها ناشي از اثرات شهرها بر گستره ي زيست کره و ابعاد مختلف زندگي انساني است ؛ بلکه سيستم هايي شهر را نيز احاطه کرده و پايداري آن هـا را بـه مخـاطره انداخته است . به عنوان مثال ميتوان سيستم حمل و نقل ، اقتصاد و...را به عنوان مؤلفه هـاي تأثيرگـذار بـر زيسـت کـره و اقتصادهاي منطقه اي و جهاني را به عنوان مؤلفه هاي تأثير گذار بر شهرها دانست .
در اين مقاله تلاش شده تا پس از پذيرفتن حمل و نقل پايدار به عنوان يکي از شاخصه هاي تأثيرگذار بر پايداري شـهرها، سيستم هاي جامع حمل و نقل شهري (MRT) را بررسي و با توجه به مبحث توسعه ي پايدار که تکيه بـر مصـرف انـرژي سوخت کم و منطبق بر اصول زيست محيطي، امکان استفاده ي همگان از اين سيستم ها و ... است ، مناسب ترين سيسـتم حمل و نقل شهري در ايران را با استفاده از الگوي تحليل سلسله مراتبي (AHP) ارزيابي کند.
معيارهاي در نظر گرفته شده براي ارزيابي: ظرفيت حمل مسافر (ايمني و راحتي مسـافران )، اسـتفاده ي بهينـه از زمـان (طول زمان سفر و سرعت جابه جايي مسافر)، سوخت مصرفي (ميزان ، نوع ، منبع تأمين و ميزان آلودگي زيست محيطي) و در نهايت سطح اشغال زمين (ميزان اشغال حريم راه و ميزان آزاد سازي زمين در سطح ) ميباشد که بـا اسـتفاده از ايـن الگو، راه آهن شهري (مترو) به عنوان گزينه برتر شناخته شد.
کليدواژه ها: توسعه پايدار- حمل و نقل پايدار- سيستم هاي جامع حمل و نقل (MRT)- تحليل سلسله مراتبي (AHP).
١. مقدمه :
روند روبه رشد جمعيت شهري ، شاخص مهمي در بررسي ساختارهاي اجتماعي ، اقتصادي ، فرهنگي و زيست محيطي انسـان در قرن بيست و يکم است . گزارش وضعيت جمعيت جهان صندوق جمعيت سازمان ملل متحد در سال ٢٠٠٧ مـيلادي بـه دليـل اهميت موضوع به شهرنشيني اختصاص يافته است . براساس اين گزارش (UNFPA) سال ٢٠٠٨ ميلادي نقطه عطفي در تاريخ جهان است ؛ زيرا براي اولين بار در طول تاريخ ، بيش از نيمي ازجمعيت جهان يعني حدود"سه ميليارد وسيصد ميليون نفـر" در مناطق شهري زندگي خواهند کرد؛ (١٣) لذا توسعه پايدار شهري با تأکيد بر حفظ محيط زيست ، حفظ منابع طبيعـي، کـاهش آلودگيها، تمرکز زدايي ، کاربرد انرژيهاي جايگزين در حمل و نقل ، بازيافت زباله ، افزايش اشتغال پايدار و ... که به مطرح شدن الگوهاي جديد شهرسازي چون شهر سالم ، شهر اکولوژيک ، شهر فشرده و ... انجاميده است ، ضرورت ارزيـابي، تحليـل و بررسـي ساختار حمل و نقل کارآمد و پايدار را نشان ميدهد.
در اين مقاله حمل و نقل پايدار به عنوان يکي از شاخصه هاي تأثيرگذار بر پايداري شهرهامطرح شده است . سيستم هـاي جـامع حمل و نقل شهري (MRT)که به ٣دسته ي کلي اتوبوس سريع السير(BRT)، قطـار سـبک شـهري(LRT کـه شـامل ترامـوا و مونوريل است ) و راه آهن شهري(قطار سريع السير شهري و مترو) تقسيم شده است ، را بررسـي و بـا توجـه بـه مبحـث توسـعه پايدار که تکيه بر مصرف انرژي و سوخت کم و منطبق بر اصول زيست محيطي ، امکان استفاده همگان از ايـن سيسـتم هـا و ...
است ، مناسب ترين سيستم حمل و نقل شهري در ايران را با استفاده از الگوي تحليل سلسله مراتبي (AHP) ارزيابي کنيم .
٢. مباني نظري :
٢-١- توسعه شهري پايدار
٢-١-١-تعاريف :
- پايداري: "پايداري يک شهر در سطوح مختلف –از محدوده ي يک خيابان تا پهنه ي يک محله و يا کـل شـهر- قابـل بررسي است . آثار مصرف منابع و آلودگيهاي يک شهر تنها به روستاهاي اطراف آن محدود نميشود؛ زيرا متابوليسـم شـهرها به گونه اي است که آثار مهمي را بر محيط زيست جهاني به جاي ميگذارد.
- توسعه پايدار: فرآيندي مبتني بر تغييرات است که درآن استفاده از منابع ، بـراي سـرمايه گـذاريهـا، سـمت و سـوي توسعه فناوري و تغييرات نهادي همه با يکديگر هماهنگ است و قابليت نسل هاي حاضـر و آينـده را بـراي بـرآورده سـاختن نيازهاي انساني ارتقا ميبخشد. در بيانيه استانبول (سال ١٩٩٦ ميلادي) اهـداف سـکونتگاه هـاي انسـاني مـورد توجـه قـرار گرفت ."(١٠)
((هدف کلي سکونتگاه انساني، ارتقاي کيفيت اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي سکونتگاه هاي انساني و محيط هاي زنـدگي و کار تمام مردم به ويژه افراد فقير در شهر و روستا اعلام شده است که ٨ محور برنامه ريزي به منظور دستيابي به اين هـدف
مطرح شده که عبارت اند از :
.1فراهم ساختن سرپناه کافي براي همه .
.2ارتقاي مديريت سکونتگاه انساني .
.3ارتقاي برنامه ريزي و مديريت کاربري زمين پايدار.
.4ارتقاي سامانه هاي انرژي و حمل ونقل پايدار در سکونتگاه هاي انساني .
.5ارتقاي مقررات واحد براي زير ساخت هاي زيست محيطي، آب ، فاضلاب و...
.6ارتقاي برنامه ريزي و مديريت سکونتگاه انساني در مناطق در معرض بلاياي طبيعي .
.7ارتقاي فعاليت هاي پايدار در صنعت ساختمان .
.8ارتقاي منابع توسعه انساني و ظرفيت سازي براي توسعه سکونتگاه هاي انساني .))(٦)
از بين محورهاي مطرح شده توجه به مسکن به عنوان سرپناه ، ارتقا و برنامه ريزي کاربري زمين ، ارتقاي سـامانه هـاي انـرژي و حمل ونقل پايدار از مواردي است که در قالب حمل و نقل پايدار از اهميت بيشتري برخوردار ميشود .
-2-1-2اهداف توسعه پايدار
(( هدف اصلي توسعه پايدار تأمين نيازهاي اساسي ، بهبود و ارتقاء سطح زندگي براي همه ، حفظ و اداره بهتر اکوسيسـتم هـا و آينده اي امن تر و سعادتمند است . اين هدف خود متضمن تناقض است که بسياري آن را از خصوصـيات اصـلي واژه ي توسـعه پايدار ميدانند. تأمين رشد لازم براي بهبود سطح زندگي عموم و آينده اي مرفه تر و در عين حال حفظ اکوسيستم .
سياست هاي اصولي توسعه پايدار را مي توان به ٤گروه زير تقسيم کرد:
.1به حداقل رساندن مصرف منابع طبيعي تجديد ناپذير.
.2پايدار ساختن مصرف منابع طبيعي تجديد پذير.
.3نگه داشتن حد توليد ضايعات و آلودگيها در ميزان ظرفيت جذب محلي و جهاني .
.4تأمين نيازهاي پايه انساني و اجتماعي))(٤)
٢-٢-توسعه شهري و حمل و نقل پايدار
((حمل و نقل پايدار از مفاهيمي است که همواره تغيير نوع سوخت و کاهش مصرف سوخت خودرو يا استفاده از حمل و نقـل عمومي را به ذهن متبادر ميکند. در اين بين ، توجه به مباحث مرتبط با توسعه پايدار به ويژه بيانيه اسـتانبول را مـيتـوان بـا تبيين علل ناپايداري در شهرها و عوامل تأثيرگذار بر حمل و نقـل بـا رويکـرد پايـداري بررسـي کـرد. در کنـار آن ، مـيتـوان ضرورت ها و الزام هاي دستيابي به حمل و نقل پايدار را در طراحي و برنامه ريزي شهري ارائه داد.))(١٠)
واقعيت آن است که توسعه حمل و نقل را نميتوان از توسعه شهري و ابزارهاي زندگي شهري جدا فرض کرد. در واقـع بـراي شناخت بهتر حمل و نقل پايدار، نخست اين سؤال مطرح ميشود که شهرها و مناطق جمعيتي چگونه سـاماندهي شـده انـد و چرا شهر ها و مناطق ناپايدار وجود دارد؟
٢-٣- مؤلفه هاي حمل و نقل پايدار شهري
طراحي خوب ، نقشي حياتي در دستيابي به اهداف دارد، زيرا حمل و نقل پايدار فقط به مفهوم تغيير فناوري خودرو از سوخت فسيلي به هيبريد و... نيست ، بلکه کاهش تعداد و طول سفر و استفاده از روش پياده روي است و حمل ونقل پايدار نمـيتوانـد در اسرع وقت تحقق يابد اما به صورت بالقوه امکان بهبود خيابان هاو حمل ونقل عمومي بهتر را که موجـب بهبـود در کيفيـت زندگي ميشود، داراست .
((حمل و نقل پايدار به ٣مفهوم است :
٠کاهش نياز مردم به سفر شامل حجم و طول سفر.
٠ تغيير بيشترين قالب حمل ونقل از وسايل نقليه موتوري به پياده روي و دوچرخه سواري.
٠ افزايش بهره وري انرژي و کاهش آلودگي در وسايل نقليه موتوري .))(٢)
((وابستگي به خودرو موجب افزايش سرانه سفر با خودرو ميشود، وابستگي بـه خـودرو تـأثير زيـادي بـر مصـرف کننـدگان و حوزه هاي اجتماعي و اقتصادي مرتبط با خودرو دارد. افزايش آمد و شد، آسايش اسـتفاده کننـدگان ، افـزايش هزينـه ي حمـل ونقل و مصرف منابع ، تقاضاي منابع مالي و فيزيکي براي احداث جاده ، پارکينگ و تسهيلات مرتبط با حمل و نقل و... موجـب افزايش ترافيک ، افزايش ريسک حمل ونقل جاده اي و تأثيرهاي زيست محيطي آن ميشود.))(١٠)
٢-٤-سيستم هاي جامع (سريع و انبوه MRT)، مهمترين رويکرد به منظور دستيابي به پايداري در حمل
و نقل شهري :
٢-٤-١-تعاريف :
- MRT: (( مخفف اصطلاح Mass Rapid Transit و به معناي حمل و نقل سريع و انبوه است که در واقع به عبـور و مـرور عمومي بر مي گردد. MRT يک سيستم جامع حمل و نقل مسافر است که هـدف عمـده ي آن دسترسـي همـه مـردم بـه وسايل حمل و نقل با کرايه مشخص و تعيين شده است که اغلب در مسيرهاي ويژه و ثابـت ، بـه صـورت جـدا و بـر طبـق برنامه ثابت و معين شده فعاليت ميکند. سيستم جامع حمل و نقل شهري شامل تجهيزات ، خدمات و تسهيلاتي است کـه در مجموع سبب بهبود سرعت ، بالا بردن قابليت اطمينان و بارز شدن اهميت حمل و نقل برا ي عموم مـردم مـيگـردد.)) (11)
- BRT :(( مخفف واژه لاتين bus rapid transit به معني حمل و نقل اتوبوسي سريع السير مي باشدکه يکي از سامانه هاي حمل و نقل عمومي و سريع مسافر است که در زمان کوتاهتر قابل اجرا و بهره بـرداري اسـت . در واقـع BRT يـک نمونـه کامل براي Bus way به شمار ميآيد.))(١٢)
- LightRail Transit(LRT)(( قطار سبک شهري است که متشکل از يک ، دو يا سه واگـن اسـت کـه بـا نيـروي بـرق در سيري کاملا حفاظت شده يا نيمه حفاظت شده بصورت هم سطح ، زيرزميني و يا بالاتر از سطح زمين حرکت ميکندو يک سيستم الکتريکي ريلي حمل و نقل ميباشد و مشتمل بر دو قسمت است : تراموا و مونو ريل .))(١١)
- قطار سريع السير شهري :(( سيستمي است که ميتواند تعداد زيادي مسافر را بوسيله واگن هاي بزرگ جابجا کند که البتـه بيشترين کاربرد اين سيستم ، براي برقراري ارتباط بين مرکز و شهرکهاي اطـراف اسـت . متـرو در واقـع گونـه اي از قطـار شهري ميباشد که عملکرد آن برقراري ارتباط در داخل شهر است که البته احداث آن نيازمند به سرمايه گـذاري سـنگين است و به دليل هزينه سرمايه گذاري زياد فقط در محورهاي اصلي شهر احداث ميگردد))(٣)
٢.٢.٤. معرفي سيستم هاي جامع حمل و نقل شهري (MRT)
امروزه در شهرها سيستم هاي متفاوت حمل و نقلي استفاده ميشـودو تفـاوت در ايـن سيسـتم هـا ناشـي از تفـاوت در قيمـت ، ظرفيت ، طول مسير، فاصله ايستگاه ها و ... ميباشد. در کل سيستم هاي حمل و نقل شهري را مي توان به سه دسته کلي تقسيم بندي کرد:
٢-٤-٢-١- اتوبوسراني
٢-٤-٢-٢- قطار سبک شهري ( LRT)
٢-٤-٢-٣- راه آهن شهري
٢-٤-٢-١- اتوبوسراني: ((هرگاه منطقه مورد بررسي از بار ترافيکـي سـبکي برخـوردار باشـد، مقـرون بـه صـرفه نيسـت کـه هزينه هاي بالا براي ايجاد مترو شهري و ... صورت گيرد و استفاده از اتوبوس اقتصادي تر اسـت زيـرا کـه سـرمايه اوليـه احـداث سيستم اتوبوس بسيار کمتر از بقيه سيستم هاي MRT است ، همچنين اين سيستم بـر خـلاف سيسـتم هـاي ريلـي، بـه علـت انعطاف پذيري قادر است که سطحي گسترده تر با تراکم کمتري را پوشش دهد)) (١١)
- اتوبوس با خطوط ويژه (Bus line) : اين گروه از سيستم هاي حمل و نقل شهري ، شامل اتوبوسهايي هستند که براي آنهـا خط ويژه اي در بزرگراهها و يا خيابانها در طول ساعات روز و يا دوره هاي مشخص زماني در نظر گرفته شده است ، که البته اين خطوط قابل استفاده براي ساير وسيله هاي نقليه در شرايط کاملا خاص ميباشد مثلا :
•گردش به راست اتومبيل ها.
•استفاده تاکسي ها.
•وسيله نقليه سنگين .
مي توان از بزرگراه چمران در تهران به عنوان نمونه اي که اين سيستم حمل و نقل در آن جريان دارد، نام برد.
- Bus way: يک مسير سواره رو است که براي استفاده خصوصي اتوبوس ها طراحي گرديده است . قابليت ويـژه اي کـه ايـن نوع سيستم دارد، اين است که مسيرهاي جداگانه اي براي اين گونه وسايل در نظر گرفته شده است که بوسـيله محـافظ و جداره ها از ساير خطوط عبور خيابان تفکيک ميشود. اين قابليت امتيـاز ويـژه اي است که اين گونه اتوبوس ها نسبت به lineBus دارد. اتوبوس هاي بـه کـار رفتـه در خيابان جمهوري تهران از اين نوع ميباشند.
- BRT:((مخفف واژه لاتين bus rapid transit به معني حمـل و نقـل اتوبوسـي سريع السير مي باشد. که يکي از سامانه هاي حمل و نقل عمومي و سريع مسافر است که در زمان کوتاهتر قابل اجـرا و بهـره بـرداري اسـت . در واقـع BRT يـک نمونه کامل براي Bus way به شمار ميآيد. پيمودن سـريع تـرين مسـير، زمـان
انتظار کوتاه از جمله مزاياي BRT به شمار مي رود.))(٧) مترو وBRT به عنوان پـاکتـرين روش هـاي حمـل و نقلـي در شهرهايي مانند تهران که شهروندان آن از آلودگي هوا در رنج هستند، از اهميت مضاعف برخوردار است .
يک سيستم BRT معمولا ويژگيهاي زير را دارد:
•مسير ويژه اتوبوس کاملا مجزا (محصور).
•سرعت سوار و پياده شدن .
•روش کارآمد اخذ هزينه جابجايي مسافر.
•يکپارچگي با شيوه هاي مختلف حمل ونقل .
•شگرفي سطح خدمات .
•تکنولوژيهاي اتوبوس هاي غيرآلاينده .
- ترامــوا:(( قطــار خيابــاني اســت کــه ريلهــاي آن بــر روي ســطح خيابان هاي شهر قرار گرفته است و معمولا کار جابجـايي مسـافر را در داخل شهر بـر عهـده دارد کـه در صـورت اسـتفاده از تونـل هـا عملکرد مترو را به خود خواهد گرفت . نقاط ضعف تراموا بيشـتر در وابستگي آن به ريل است که امکان مانور آن را در ترافيک محـدود ميکند. همچنين تأسيسات برقي و دکل هاي برق بالاي ريل ها کـه جهت تغذيه از برق نصب مـيشـوند، آلـودگي بصـري بـراي بـراي ساختمانهاي با ارزشي که در خيابان موجود هستند، بوجود مي آورند.))
- مونو ريل :(( مونو ريل نوعي قطار سبک شهري است که بر روي يک ريل حرکت ميکند و به همين علت آن را تک ريلـي مينامند. از خصوصيات بارز مونو ريل ها اين است که در اغلب موارد در سطحي بالاتر از تراز زمين بر روي مونـو ريـل قـرار مي گيرد و حرکت مي کند. ))
مونو ريلها، از لحاظ نحوه استقرار واگنها بر روي ريل به سه دسته زير تقسيم بندي ميشوند:
