بخشی از مقاله
بررسی و ارائه الگوی مناسب مکان یابی پایانه مسافربری با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، نمونه موردی: (پایانه مسافربری شهرستان
کوهدشت)
چکیده:
یکی از مهمترین مقولات در برنامه ریزی شهری، مکان یابی مناسب برای استقرار خدمات و کاربری های شهری است. این به آن معنا است که فعالیت های مختلف شهری نیازمند فضای مناسب خود می باشند و امکان استقرار آنها در هر ناحیه شهری وجود ندارد. این امر از طریق در نظر گرفتن ویژگی های کاربری ها و نحوه ارتباط آنها با سایر کاربری های شهری امکان پذیر است. از جمله کار بری های مهم شهری، پایانه های مسافربری برون و درون شهری هستند. به دلیل افزایش جمعیت و حجم تردد در شهرها و در نتیجه گستردگی آنها شرایط سنتی حاکم بر استقرار این عملکرد با مشکلات زیاد توأم گردیده است. الزامات اقتصادی، اجتماعی، آب و هوایی، ترافیکی و ... از جمله مواردی هستند که بایستی در تعیین مکان مناسب این کاربری در نظر گرفته شوند. در این مقاله، تلاش شده با توجه به کارکردهای جدید شهری و اثرات متقابل، الگوی کنونی استقرار پایانه برون شهری در شهر کوهدشت مورد نظر قرار گیرد. برای این کار از لایه های اطلاعاتی استفاده شده است و از همپوشانی این لایه ها گزینه ها به دست آمد و در ادامه برای تعیین وزن نقاط پیشنهادی و سنجش میزان اثر شاخص های پایه، روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به کار گرفته شده است. نتایج حاصله نشان می دهد که مرکز موجود پایانه مسافربری برون شهری از نظر مدل تحلیلی، شرایط مناسب را دارا نمی باشد، ضمن اینکه در تعیین مکان نهایی(گزینه برتر) عواملی نظیر تمایل و میزان سفرهای برون شهری، عوامل طبیعی، دسترسی مناسب به شریان های خروجی اصلی و سازگاری با کاربری های هم جوار بیشترین تأثیر را دارند.
کلمات کلیدی: مکان یابی، کاربری های شهری، پایانه مسافربری برون شهری، مدل تحلیلی . AHP
-1 مقدمه
تعامل انسان، مکان و فعالیت به تعریف فضا می انجامد. فضا در چارچوب این روابط ظرفی برای تعریف ویژگی های جاری در روابط سه عنصر یاد شده است. پراکنش کاربری ها در کنار هم و یا در یک گستره عملکردی در فضا، با استفاده از رعایت قوانین و نیازهای اجتماع بی شک رفاه و آسایش را برای شهروندان به همراه خواهد داشت. باید دانست انتخاب مکان مناسب برای یک فعالیت نیازمند ارزیابی مکان از دیدگاه های مختلف می باشد.
بحث استقرار مطلوب عناصر خدمات شهری در مناطق شهری یکی از مقولات مهم مرتبط با برنامه ریزی شهری است. این خدمات در طیف گسترده خود (تاسیسات و تجهیزات شهری) شامل عناصری می شود که بنا به ضوابط و معیارها و شاخص های در نظر گرفته شده می توانند در مکان های متفاوتی مستقر شوند. از جمله این عناصر به پایانه های مسافربری برون شهری اشاره نمود که به دلیل حجم جمعیت استفاده کننده از این فضاها و نوع خدماتی که ارائه می دهند، موجب بروز اختلالاتی در سامانه مسکونی و حرکتی شهر می شوند. بدیهی است که استقرار مطلوب آنها در فضاهای شهری ضمن بهبود الگوی دسترسی، موجب صرفه جویی اقتصادی و نیز کاهش آلودگی های بر گرفته از این فضاها گردد.
بررسی های آماری نشان می دهد که بیش از سه میلیون مسافر در سال 1392 در استان لرستان با اتوبوس و مینی بوس جابه جا شده اند..پایانه های اتوبوس و مینی بوس به عنوان اولین مرحله سفر نقش مهمی در این چرخه ایفا می کنند، لذا هم خوان کردن این عملکرد شهری با سایر عملکردها می تواند رفاه جمعی و توسعه ای پایدار را به همراه داشته باشد. از ترددهای بی مورد جلوگیری نماید، باعث کاهش ترافیک درون و برون شهری گردد، ار اتلاف سوخت و انرژی بکاهد و ده ها دلیل دیگر که نتیجه قرارگیری مناسب این کاربری در یک فضای شهری خواهد بود. در چند سال اخیر در طرح های جامع شهری سعی شده از طرق مختلف جهت مکان یابی این خدمات استفاده شود. در این مقاله سعی در ارائه یک الگوی مناسب با هدف استقرار مطلوب این عنصر شهری است.
-2 مکان گزینی کاربری های شهری
قبل از انقلاب صنعتی سامان یابی مکان های شهری تحت تأثیر نظامها و روابط بین آنها به گونه خود به خود صورت می گرفت اما پس از انقلاب صنعتی روابط شهری و نظام شهری دچار تغییر و تحول گردید.[1] در بستر تحولات پس از انقلاب صنعتی تحولات شگرفی در نظامهای شهری ایجاد شد. اوج این تحولات در اوایل قرن بیستم بخصوص پس از جنگ جهانی دوم و با پیشرفت ریاضیات و ظهور رایانه ها چشم گیرتر است. در این راستا تئوریها، نظریه ها و مدلهای مختلفی جهت مسائل شهری ارائه شده است. در این نطریه ها سعی در کمی نمودن عوامل تأثیرگذار بر فرآیند مکان گزینی بوده است.[2]
-3 کاربری زمین و برنامه ریزی کاربری زمین
کاربری زمین، نحوه استفاده از زمین و کارکردی که به آن تعلق می گیرد را کاربری زمین می نامیم.[3] به بیانی دیگر کاربری زمین به فعالیتهای انسان بر روی زمین که به طور مستقیم با آن در ارتباط است، مربوط می شود. به طور ویژه کاربری زمین بهره کشی استعمارگونه انسان از منابع کره زمین است که بدون واسطه در سطح و یا در درون آن قرار گرفته اند. بنابراین کاربری زمین یک اصطلاح بسیار معنی دار است که به پیامدهای جهانی کنش و واکنش انسان-زمین باز می گردد.[4]
در همین راستا برنامه ریزی کاربری زمین به روش های مدیریت بهینه زمین ها و منابع به منظور گیشرفت و ارتقای محیطی سالم، ساخت جامعه ای پایدار و همچنین برقراری یک اقتصاد قوی را عرضه می کند. این برنامه ریزی کمکی اساسی در پیشبرد اهداف هر جامعه و همچنین ارائه روش های نوین جهت مشارکت شهروندان در فرایند تصمیم گیری است. همچنین باید اضافه نمود که امروزه اهداف کلان کاربری زمین بر دو پایه اصلی یعنی ارزش های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی شهری استوار شده است.[5]
-4 فرایند برنامه ریزی طرح های کاربری زمین
فرایند کاربری زمین های شهری به مثابه زمینه های دیگر برنامه ریزی از درک پدیده برنامه ریزی با مسأله یا مشکل شروع و پس از تدوین اهداف و تعیین اهداف و تعیین اولویت ها به تولید راهبرد ها و ارزیابی منجر می شود. این روند به صورت ممتد و دورانی ادامه می یابد.[6]
-5 انواع کاربری های شهری و عوامل مؤثر بر توزیع فضایی آنان
تعداد و نوع کاربری زمین در هر شرایط خاص متفاوت است و چون الگوی استفاده از زمین در یک شهر و حتی یک ناحیه یا شهر دیگر متفاوت است، پس هیچ گونه نظام طبقه بندی واحدی که با سایر جوامع شهری هماهنگ باشد وجود ندارد. یکی از تقسیم بندی های رایج در ایران دسته بندی کاربری های شهری براسا پیوست قرارداد تیپ انجام مطالعات طرح توسعه و عمران شهری می باشد. در سازمان یابی و شکل گیری کارکردهای شهری، عوامل مختلف و متعددی ایفای نقش می نماید و طی زمان منجر به استقرار کارکردهای خاص در نقطه ای از شهر شده و تا زمان معینی که عمدتاً مربوط به برآورده نمودن انتظار حداکثری از آن کارکردها و عدم مواجه با کاهش قابلیتها است به حیات خود ادامه می دهند. کارکردهای شهری به جهت پویایی ناشی از تحولات در خواسته های انسانی و تغییر در امکانات مداوم در حال تحول و تنوع بوده و از نظر مقیاس عملکرد نیز همچنان تغییر پذیر هستند. مهم ترین عوامل تأثیرگذار را می توان به این شرح نام برد: -1 جمعیت، -2 عوامل اقلیمی، -3 عوامل اجتماعی، -4 اوضاع اقتصادی، -5 تجانس کاربریها، -6 عملکرد کاربریها، -7 شکل کالبدی کاربریها، -8 استانداردهای ایمنی، -9 نقش شهر.
-6 مدل های مورد کاربرد در مکان یابی کاربری زمین
به دلیل تنوع و پیچیدگی مسائل شهری، توصیف، تحلیل و پیش بینی رفتار آنها امری بس دشوار می باشد، به همین جهت در دهه های دوم قرن بستم، برنامه ریزان به منظور کاستن از پیچیدگی های سامانه و قابل کنترل نمودن آن به استفاده از مدل های کمی و ریاضی توسل جسته اند.[7] مدل نمادی از واقعیت است که ویژگی های دنیای واقعی را به صورتی ساده و محلی بیان می کند. مدل ها سه ویژگی عمده دارند: الف. داشتن پایه نظری ب. انطباق با واقعیت ج. پویایی .[8]
انواع مدل ها را می توان به صورت کلی به دو دسته فیزیکی و انتزاعی تقسیم کرد: مدل فیزیکی، مدل کوچک شده از شیء مورد مطالعه می باشد ومدل انتزاعی مدلی است که به جای وسایل فیزیکی از نمادهای ریاضی برای نمایش موقعیت جهان واقعی و رفتار سامانه استفاده می نماید. همچنین براساس خواست استفاده کننده، مدل ها بر سه قسم مدل های توصیفی، مدل های پیش بینی کننده، مدل های برنامه ریزی دسته بندی می شوند. اهداف استفاده از مدل ها از مدل ها نیز تعیین کننده طبقه بندی آنها هستند. بسته به نوع و چگونگی نیل به اهداف، مدل ها به: مدل های ایستا و پویا، مدل های معین و احتمالی، مدل های تصویری،مدل های قیاسی و مدل های انتزاعی تقسیم می شوند.[9]
در نتیجه، مدل های مورد استفاده در برنامه ریزی کاربری زمین، بسیار زیاد و متنوع بوده و با توجه به کاربرد، فرایند و هدف می توانن متفاوت باشند. در بسیاری موارد، حتی تلفیق و یا استفاده از چند مدل در فرایند برنامه ریزی می تواند برنامه ریز را برای رسیدن به یک نتیجه مطلوب کمک نماید. در این خصوص، از مهمترین مدل ها می توان مدل هایی همچون مدل لاری، مدل دسترسی هنسن، مدل فاصله، مدل تاکسنومی عددی، مدل وزن دهی، مدل میتنی بر تحلیل لایه های اطلاعاتی و مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( ای. اچ. پی ) اشاره نمود.
فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( ای. اچ. پی )، روشی است منعطف، قوی و ساده برای تصمیم گیری در شرایطی که معیارهای تصمیم گیری متضاد، انتخاب بین گزینه ها را با مشکل مواجه می سازد. فرایند تحلیل سلسله مراتبی را به طور خلاصه به شرح ذیل بیان نمود: .1 ساختن سلسله مراتبی .2 تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها .3 تعیین ضریب اهمیت گزینه ها .4 تعیین امتیاز نهایی (اولویت) گزینه ها .5 بررسی سازگاری در قضاوت ها .[10]
-7 مدل های مورد استفاده در این مقاله
با توجه به نگرش سیستمی و شبه موجود زنده بودن شهر و وجود پدیده های متغیر و تقریباً خارج از نظارت و کنترل مدیران و تصمیم گیرندگان شهری همچون مهاجرت، رفتار فردی- گروهی – قومی، فرهنگ های متضادو ... تحلیل سلسله مراتبی می تواند مدل مناسبی برای تصمیم سازی و تصمیم گیری مکان یابی کاربری های شهری همچون پایانه مسافربری برون شهری باشد.
-8 عرصه پژوهش (کوهدشت) :
شهرستان کوهدشت با مساحتی برابر با 3986 کیلومترمربع، تشکیل 12درصد مساحت استان لرستان و در موقعیت 47 درجه و 39 دقیقه طول شرقی و 33درجه و 31 درجه عرض شمالی یکی از شهرستان های غربی این استان در منطقه پیش کوه غربی است که از شمال به استان کرمانشاه و از شمال غربی به استان ایلام ، از جنوب به شهرستان پلدختر ، از جنوب غربی به شهرستان رومشگان و از شرق به شهرستان چگنی محدود می گردد(شکل.(1
شکل : (1 ) موقعیت ریاضی و سیاسی منطقه مطالعاتی
جمعیت این شهرستان بالغ بر 220 هزار نفر با مرکزیت شهرکوهدشت دارای جمعیت122261 نفر می باشد ( اطلس جغرافیای استان های ایران، .(20 :1387
مسیرهای دسترسی از این شهرستان به اطراف را راه آسفالت فرعی کوهدشت - خرم آباد به سمت خاور به طول 94 کیلومتر و راه آسفالت اصلی به سمت جنوب باختری به طول 18 کیلومتر تا راه سراسری اصلی دزفول ـ کرمانشاه تشکیل میدهد. آب و هوای کوهدشت معتدل و نیمه خشک بوده و بیش ترین دمای هوا در این منطقه 42 درجه و کمترین دما -7 درجه است. میزان بارندگی این شهرستان به طور متوسط 450 میلی متر در سال است و در ارتفاع 1195 متری از سطح دریا قرار دارد. جنس خاک منطقه آهکی و رسی است و مهم ترین اقلام زراعی و باغی شهرستان کوهدشت شاملگندم، جو، بنشن، ذرت، چغندرقند، تره بار، سیب، انار، انگور، هلو، انجیر و زردآلو است. دامداری نیز به شیوه های سنتی در این شهرستان رواج کامل دارد. شهرستان کوهدشت از وضع اقتصادی نسبتا خوبی برخوردار است و محصولات کشاورزی و دامداری آن جزو صادرات شهرستان به شمار می آیند.
شهر کوهدشت دارای دو پایانه مسافربری به نامهای هجرت و اتحاد می باشد که به صورت گاراژداری اداره می شوند. که در این پایانه ها در سال 1387 بالغ بر پانصد و چهل هزار مسافر جابجایی صورت گرفته که معادل 6/8 درصد جابجایی پایانه های استان می باشد .[11]
-9 پایانه های مسافربری برون شهری به عنوان یک عملکرد شهری
هر چند در ایران در سال 1345، اولین پایانه مسافربری زمینی در شهر تبریز مورد بهره برداری قرار گرفت اما تا اوایل انقلاب اسلامی، پیشرفت محسوسی در این زمینه و دیگر نقاط کشور به چشم نمی خورد. در نگرش جدید سعی بر آن
شکل : (2 ) موقعیت فضاهای در اختیار ارگانها و سازمانها در شهر کوهدشت
بوده تا پایانه ها از شهرها دور شده و به نوعی از بافت شهری رانده شوند اما در حال حاضر با رشد بی رویه شهرها، پایانه هایی که زمانی فاصله ای طولانی از شهرها داشتند در دل شهرها قرار گرفته اند و معضلات عدیده ای را ایجاد نموده اند. لزوم شکل گیری پایانه های وسیع با عملکرد های گوناگون برای خیل مسافرانی که هرروز به این اماکن وارد شده و از آن خارج می گردند و تسهیلاتی برای راحتی و رفع خستگی ناشی از مسیر طی شده توسط آن امر مهمی به نظر می رسد .[12] آن چه مسلم است، مکان و موقعیت پایانه مسافربری برون شهری در یک شهر تأثیر بسیاری در پویایی نظام شهر دارد. دسترسی آسان مسافران، کاهش میزان سفرهای درون شهری، رشد آتی شهر، عدم تأثیر منفی پایانه بر عملکردهای همجوار و بسیاری موضوعات دیگر، همه مواردی است که شهرسازان، برنامه ریزان و مدیران شهرهای امروز را به تفکر در انتخاب مکان بهینه برای این کاربری وادار می کند. دسته بندی های متعددی برای پایانه های برون شهری وجود دارد که دو مورد از با اهمیت ترین آن عبارتند از:
الف- پایانه های اتوبوس محلی: تصور ویژه از این گونه پایانه ها، خدمات رسانی مسیرهای کوتاه و درون استانی می باشد.
ب- پایانه های اتوبوس اصلی ( خدمات دهنده کشوری ): اینگونه پایانه ها با توجه به خدمات رسانی به مناطق دور و نیز عدم انطباق مسیر و زمان حرکت اتوبوس ها و نیز با با توجه به عدم ورود همزمان اتوبوسها معمولاً در تمام ساعات شبانه روز سرویس دهی به مسافران را انجام می دهند .[13] در اینجا باید اشاره نمود که ظرفیت، مساحت و سایر ویژگی های پایانه ها، استاندارد معینی وجود ندارد. این مشخصات به ویژه براساس مطالعات ترافیکی، جمعیتی، زیر ساختی و ... تعیین می شود .[14]
عناصر مهم سازمان فضایی پایانه را می توان به این شرح نام برد: عناصری که عملکرد اصلی پایهنه را در جابجایی مسافر امکان پذیر می سازد، عناصر پشتیبانی کننده، عناصر تفریحی و آرامش بخش، عناصر خدماتی، عناص ارتباطی و تأسیسات. عملکرد پایانه ها تحت عنوان انواع حرکتها و عناصر پویا بررسی می گردد. این عملکردها در جدول (1) نشان داده شده اند.
