بخشی از مقاله
مقدمه :
رانش زمین
یکی از رخدادهاي مهمـی اسـت کـه خسـارات سـنگین جـانی و مـالی بـه اکثـر کشـورها وارد مـی آورد و هنگامــی کـه بــه بیوسفــر آسیــب رســانده و امنیـت را بـا مخـاطره مواجـه مـی سازد بحران محسوب مـی شـود.شـدت بحـران تـابعی اسـت از ضـریب برنامـه ریزیهـاي صـحیح یـا
18
مجموعه مقالات نهمین همایش انجمن زمین شناسی ایران، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1384
نا صحیح در کشـورها کـه خسـارت را مـی پذیرنـد. گـاهی ریشـه اقلیمـی و مکانیسـم هـاي بیرونـی دارنــد (بــرف، بهمــن، ســیل، یخبنــدان، خشکســالی و...)و گــاهی نیــز تــوأم بــا عملکردنیروهــاي درونــی هســتند(آتشفشــان،زلزله،رانش،لغزش،ریزش...) رانــش زمــین در منطقــه مــورد مطالعــه بــه صورت ادواري رخ مـی دهـد و تـابع شـرایط اقلیمـی و درونـی منطقـه اسـت کـه بـه شـرح آن مـی پردازیم.
مشخصات طبیعی منطقه مورد مطالعه
منطقـه مـورد نظـر در شـمال شـرق تهـران ( شـرق البرزمرکـزي)قـدیمی تـرین رسـوبات ژوراسـیک میـانی (داگـر) را شـامل مـی شـود، و بـه جدیـد تـرین آنهـا کـه تـراس رودخانـه اي دوران چهـارم است ختم می گـردد . ناحیـه تحـت تـاثیر حرکـات اپیروژنـی مثبـت قـرار گرفتـه و حوضـه در دوره میوسن از اب خارج شـده ، رسـوبات کنگلـومرا ،آهـک ،تـوف ، ماسـه سـنگ ، سـیمان آهکـی ماسـه اي در آنجــا فــراوان اســت . جدیــد تــرین نهشــته هــاي منطقــه مربــوط بــه تــراس رودخانــه اي جاجرود اسـت کـه از قطعـات تـوف ، آنـدزیت ،آهک،ماسـه سـنگ بـا ابعـاد مختلـف تشـکیل شـده اســت. چینــه نگــاري آبخیــز عبــارت اســت از تشــکیلات کنــد، قرمــز ،کــرج ، آب نیــک ، لار، شمشک، روته ، درود ، میلا ، لالون، زایگان و باروت است.
ارتفاع بلند ترین نقطه حوضـه جـاجرود 4000 متـر مربـوط بـه توچـال اسـت ،و پـایین تـرین نقطـه آن 1500 متر مربوط به پایه لتیان اسـت . آبخیـز منطقـه بیشـتر کوهسـتانی بـا تـو پـو گرافـی نـاهموار و شـیب هـاي تنـد مـی باشـد. تپـه هـاي مشـرف بـه دریاچـه سـد از شـیب یکنواخـت صددرصـد شمالی برخـوردار اسـت . تپـه هـاي مشـرف بـه اوشـان از نظـر شـیب همگـن بـوده و تمـامی ایـن بخــش در جهــت جنــوب شــرق – شــمال شــرق و شــمال غربــی امتــداد دارد. حوضــه فرعــی گرمابـدر فاقـد شـیب هـاي غربــی – شــرقی اسـت . از نظــر درجــه حــرارت بــرف در شـیب هاي آن دیر ذوب مـی شـود. حوضـه هـاي فرعـی آهـار، رودك؛ قوچـک، شـمالی – جنـوبی اسـت
. شــیب هــاي جنــوب شــرقی – جنــوب غربــی و جنــوبی در حوضـــه هــاي افجـــه ، کنـــد ، گرمابـدر، امامه، شمـشک گسترش دارند و روبه آفتاب می باشند.
از نظـر هیـدرولوژیکی مسـاحتی بـالغ بـر1775 کیلـو متـر مربـع را شـامل مـی شـود و از آب هـاي سطحی و زیر زمینی تشکیل می گـردد. عمـده تـرین رود خانـه منطقـه جـاجرود اسـت کـه بـه طـول
140 کیلــومتر از کلــون بســته نزدیــک گرمابــدر در جنــوب البــرز مرکــزي ســر چشــمه گرفتــه و بــا جهت شمالی – جنوبی تـا اوشـان جریـان دارد . در ایـن محـل رودخانـه آهـار بـه آن متصـل شـده و بـه طـرف جنـوب شـرق انحـراف پیـدا مـی کنـد و پـس از اتصـال رود خانـه لـوارك از لتیـان مـی گذرد. آب رودخانه در نقطه اي بـه نـام مـام لـو بـه دماونـد متصـل شـده و در کبـود گنبـد تقسـیم و به مصـرف آبیـاري جلگـه ورامـین مـی رسـد . ایـن حوضـه از شـمال غـرب بـا رودخانـه کـرج ،از شمال شرق بـا رود لار هـم مـرز اسـت. تـا محـل سـد لتیـان از چنـد حوضـه فرعـی بـه شـرح زیـر تشکیل شده است.:
19
رانش زمین در حاجی آباد فشم و اثرات زیست محیطی آن
(1 حوضــه گرمابــدر(26درصــد) (2حوضــه فرعــی لــوارك 15)درصــد) (3 افجــه 6)درصــد) (4
حوضـه کنـد 1) درصـد) (5 امامـه 7)درصـد) (6 میگـون 12)درصـد) (7 آهـار 14)درصـد)
(8 رودك 4)درصد) (9 قوچک 2)درصد)
در این منطقه سـنگ هـاي رسـوبی و آذریـن و آذر آواري دیـده میشـود. سـنگ هـاي رسـوبی شـامل
: ماسه سنگ ، دولـو میـت هـاي آهکـی ، شـیل آهکـی ، سـنگ هـاي تخریبـی، کنگلـومرایی، آهـک هاي مارنی- ماسه اي، سـنگ هـاي آذر آواري شـامل انـواع تـوف هـاي سـازند کـرج ، ماننـد تـوف سبز و توف سفید و قرمز شـیلی، سـنگ هـاي آذریـن شـامل آذریـن نیمـه عمیـق تـا خروجـی سـنگ هاي خروجی آن به صـورت آنـدزیت ، لاوا و سـنگ آذریـن نیمـه عمیـق دیابـاز مـی باشـد. سـنگ هـاي ایـن منطقـه معمـولا درز دار و خـرد شـده شـدید اسـت. زمـین لغـزه هـاي نسـبتا بـزرگ در بخـش اعظـم منطقـه وجــود دارد. تشـکیلات هـزار دره بـه صــورت دگـر شـیب روي تشــکیلات کرج قرار گرفته و آبرفتها و تراس هاي آبرفتـی عهـد حاضـر بـه صـورت دگـر شـیب بـر روي هـزار دره واقع شده است.
وضعیت فرسایش در حوضه جاجرود معلول عوامل چندي است :
_ عوامـل طبیعـی شـامل عوامـل مربـوط بــه زمـین شناســی ؛ نـوع خـاك ، آب و هـوا ، سیسـتم رودخانه اي و توپوگرافی
_ عوامــل انســانی شــامل انــواع بهــره بــرداري هــاي انســان چــون زراعــت ،چــراي مراتــع ، قطــع درختان و بوته ها و احداث راه هاي فرعی و اصلی فرسایش در منطقه موردمطالعـه ترکیـب پیچیـده اي از تـا ثیـرات عوامـل گونـاگون اسـت کـه جـنس
زمـین و نـوع آب وهـوا بیشـترین سـهم را در فرسـایش بـه عهـده دارد . وقـوع رگبـار هـاي شـدید، عدم وجود پوشـش گیـاهی کـافی زمـین را در مقابـل بـاران هـاي شـدید و بـرف حمایـت نکـرده و انـواع فرسـایش سـطحی ، شـیاري ، خنـدقی ، تـوده اي و رودخانـه اي گسـترش زیـادي دارد . بـر حسـب تغییـر ارتفـاع فرسـایش، شـدت و ضـعف مـی یابـد و در ارتفـاع -2900 متـر کـه از سـنگ هاي سسـت مـارنی ، ماسـه اي ، گچـی تشـکیل شـده فرسـایش شـدید اسـت و در ارتفاعـات بـیش از 3000متر که از سنگ هـاي سـخت آهکـی تشـکیل شـده شـدت آن کمتـر اسـت. میـزان نـزولات جوي در ارتفاعات 500 میلی متـر متغیـر بـوده و بـالاتر از 3000متـر بیشـتر بـرف اسـت بنـا بـر ایـن اراضی منطقه خاك خـود را از دسـت داده و بـه صـورت صـخره هــاي بلنــد بـا دره هـاي عمیـق و کوه هاي مرتفع ظاهر می شود.
آب و هواي منطقه
منطقــه مــورد مطالعــه در جنــوب البــرز مرکــزي قــرار دارد و آب و هــواي غالــب در آن ســرد و خشک مـی باشـدو از منـاطق اسـتپی ایـران محسـوب میشـود. قسـمت عمـده نـزولات جـوي آن بـه صورت برف است که در دوره سـرد سـال مـی بـارد. فـروردین و اردیبهشـت دو مـاه پـر بـاران بـوده و بــاران ســالانه آن بــیش از 400 میلــی متــر اســت. حــداقل درجــه حــرارت -20 و حــداکثر ان 37
20
مجموعه مقالات نهمین همایش انجمن زمین شناسی ایران، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1384
درجه می باشد. تعداد روز هـاي یخبنـدان دوازده روز اسـت. بـا توجـه بـه زمـین شناسـی و عوامـل اقلیمی و نـوع فرسـایش در منطقـه و مسـئله رانـش زمـین در حـاجی آبـاد فشـم بـه عنـوان یکـی از رخدادهاي زیست محیطی در منطقه می پردازیم.
بحث
منطقـه لغزنـده حـاجی آبـاد درکنـار جـاده اوشـان فشـم قـرار گرفتـه و تـوده وسـیعی از زمـین را در مسیر جاده به طول یک کیلومتر و عـرض چنـد صـد متـر بـه طـرف رودخانـه مـی رانـد.ایـن حادثـه در چند سـال گذشـته نیـز رخ داده اسـت.حادثـه تـابع شـرایط طبیعـی،زمین شناسـی ،هیـدرولوژیکی ،تکیـه بـر عملکـرد رودخانـه جـاجرود و میـزان نـزولات جـوي در منطقـه گسـل خـورده اي قـرار دارد کـه در کنـار شـرایط طبیعـی مزبـور ،انسـان نیـز بـا بـی احتیـاطی بـه ایـن نـوع بلایـاي طبیعـی کمک می کند.
وضعیت زمین منطقه لغزنده و از سطح به عمق عبارتند از:
_خـرده سـنگهاي زاویـه دار حاصـل تخریـب مـواد آذریـن کـوه هـاي البـرز بـا حـداکثر نـیم متـر ضخامت و نفوذذیري زیاد
_توده هاي رسی بـا ضـخامت نسـبتا زیـاد کـه بـر خـلاف وجـود لایـه هـاي چنـد سـانتی متـري از سیلت و شن ، بلوك غیر قابل نفوذي را تشکیل می دهد .
_سنگ هاي آذرین بیرونی مربوط به دوران سوم در زیر رس ها قرار گرفته است
_تناوبی از شـیل هـاي تـوفی ، تـوف سـبز ، جریـان هـاي بـازالتی بـا تـراکم آنـدزیتی و شـیل هـاي اهکی سیلیسی به رنگ سیاه و خاکستري قرار گرفته است .
_ آبرفت هاي جدید دوران چهارم که مـر بـوط بـه تـراس هـاي بـر جـاي مانـده رودخانـه جـاجرود می باشند داراي ضخامت زیاد و نفوذ پذیري بالایی هستند.
علت لغزندگی منطقه این است کـه بـین سـنگ هـاي آذریـن و مـواد رسـی نـا همگـونی لیتولـوژیکی باعـث کـاهش نیـروي اصـطکاك و لغزنـدگی منطقـه شـده اسـت . بـدین ترتیـب کـه آب پـس از نفوذ از خرده سـنگ هـاي سـطح زمـین در داخـل آبرفـت هـا و رس هـا سـنگینی مـی نمایـد. رس هـا بـه علـت جـذب آب و ذخیـره آن سـنگین شـده و بـه علـت شـیب زیـاد دامنـه (بـیش از (%50
