بخشی از مقاله
تغذیه و بهداشت در سوانح
مقدمه
نیاز انسان به آب و غذا، همانند نیاز او به هوا، یک نیاز بی وقفه و اساسی است و بهمین لحاظ همواره و در همه جا و نیز تحت هر شرایطی از جمله هنگام وقوع بلایای طبیعی یا دست ساخته بشر نیز مساله تغذیه به عنوان یک ضرورت غیر قابل چشم پوشی مطرح است. از سوئی دیگر و با وجود پیش بینی های پیشگیرانه، وقوع بلایا همچون سیل، زلزله، انفجارات، جنگها و دشواریهای جدی دیگر همواره متحمل است، لذا ضرورت آگاهی و آمادگی برای رویارویی منطقی با آنها از جمله در مساله تغذیه و امدادهای غذایی برای بلادیدگان بخوبی احساس می شود. گاهی تاخیر در تامین آب و غذای سالم دست کم در حداقل ضرورت بخصوص نزد گروههای آسیب پذیری که از اصل حادثه جان سالم بدر برده اند، ممکن است حیات و سلامت آنها بطور جدی به مخاطره افکند. نکته قابل ذکر دیگر اینکه وجود دستگاههای مسئول برای امداد و مقابله با پیامدهای بلازدگی اگر چه یک تکیه گاه اطمینان بخش برای جامعه است، اما بهرحال توفيق آنها بدون جلب مشارکت عمومی و همکاری موثر همه نهادهای اجتماعی میسر نیست، نمونه ای از این مشارکت و همکاری های هماهنگ و همسو را می توان در جمع آوری ارسال و توزیع کمک های غذایی دید. وجود آگاهی های لازم و اعتماد بنفس در چنین شرایطی، زمینه تصمیم گیری های مناسب را با توجه به امکانات قابل دسترس و بشکل هماهنگ فراهم می کند و از پیدایش مشکلات جدیدی مثل اپیدمی بیماریهای ناشی از غذا Food born disasese پیشگیری خواهد شد.
سابقه تاریخی از مجموعه کتب آسمانی و تواریخ، شواهد بسیاری از رویارویی انسان با قحطی ها، جنگها، شرایط اضطراری و چگونگی تغذیه در آن شرایط می توان یافت که پژوهش در آنها بسیار جالب و آموزنده است و فقط به عنوان مثال به چند نکته از میان هزاران، به اشاره ای بسنده می کنیم و خواستاران اطلاعات بیشتر را به مطالعه منابع مربوط دعوت می کنیم.
آيات قرآنی در خصوص وقوع قحطی ها، احکام شرایط اضطراری در تغذیه - راهنمایی حضرت یوسف برای نگهداری گندم بمدت ۷ سال، تغذیه قوم بنی اسرائیل در سالهای سرگردانی از من وسلوی ( باحتمال زیاد گلسنگی بنام شیرزاد یا Lecanora esculenta و مرغ مهاجری که به آسانی صید می شد(
-دستورات تغذیه ای در جریان جنگهای صدر اسلام و چگونگی پیشگیری از بیماریهای ناشی از سوء مصرف غذا
- تغذيه لشگریان اسکندر در عبور از بیابانهای سیستان با همان گلسنگ و فقدان غذای دیگر
- اختراع حلوا ارده توسط شیخ بهاء الدین عاملی ( شیخ بهائی ) به سفارش شاه عباس برای جیره جنگی سربازان
-تغذیه نادرشاه از نخود بوداده در طول جنگها به عنوان غذای اصلی، مسمومیت سربازان ناپلئون بناپارت در جریان
- محاصره واترلو بدلیل استفاده آنها از چوب خرزهره بجای سیخ کباب از سموم نروزید و اولئان در وزید موجود در آن چوبها
- تهیه جیره های اضطراری برای نیروهای نظامی
- خاطراتی تلخ و شیرین از تغذیه در شرایط اضطراری و دشوار دوران دفاع مقدس ودهها نمونه دیگر.
نیازهای غذایی انسان در شرایط اضطراری علاوه بر موسسات علمی و پژوهشی موجود در کشورهای توسعه یافته، سازمان جهانی بهداشت ( WHO) و سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ( FAO ) نیز در کارهای مشترک جدول نیازهای غذایی انسان را با عنوان RDA منتشر کرده اند که اکثر کشورهای جهان آن را به عنوان مبنای تغذیه مردم پذیرفته اند ( اگر چه در برخی جاها تغییرات اندکی به تناسب شرایط ویژه و سرزمینی در آن ایجاد کرده اند ). در جدول ۱ نیازهای غذایی انسان در حال عادی با استفاده از تجارب ۲ سازمان جهانی ذکر شده آورده شده است ( لازم به ذکر است که تاکید بر کالری و پروتئین و عدم طرح سایر اجزاء غذایی نظیر ویتامین ها، مواد معدنی و غیره به دلیل غفلت از اهمیت آنها نبوده است اما چون اساس تغذیه در شرایط دشوار تاکید بر تامین احتياجات انرژی و پروتئین است، همین دو موضوع مهمتر مورد بحث قرار گرفته است. البته هنوز در بسیاری از کشورهای درحال توسعه دسترسی به این میزان انرژی و پروتئین برای همه میسر نیست، لذا به درجه اولی در حالات اضطراری و بحران امکان تامین تغذیه در حد توصیه شده مقدور نخواهد بود بلکه به هر میزان که میسر باشد، باید در امدادهای تغذیه ای به این ارقام نزدیک شد.
چنانکه ملاحظه می شود در جدول ۲ جیره اضطراری که در حقیقت تامین غذا برای زنده ماندن است، جيره شیرخواران معادل همان رقمی است که در حالت عادی مورد نیاز آنها است و این به سبب تاکید بر تامین نیازهای تغذیه ای این دوره بسیار حساس و تکرارنشدنی، و رشد سریع آنها در این مقطع زمانی است.
مساله تطابق در گرسنگی و قحطی
در شرایط کمبودهای مستمر مواد غذایی بدن انسان برای حفظ حالت تعادل Homeostasis وارد عمل می شود و با تغییراتی که در یک سیستم یکپارچه، هماهنگ و پیچیده و در عین حال از نظر علمی جالب بوجود می آورد، سازگاری بدن را با شرایط دشوار تحمیل شده برای حفظ حیات در محدوده نسبتا وسیعی فراهم می سازد. جلوه هایی از این تلاش که اصطلاحأ تطابق با Adaptation گفته می شود، در موارد زیر بخوبی قابل بررسی است
۱- برداشت از ذخیره ( مثلا از ذخیره گلیکوژن کبد و عضلات برای تامین قند و از ذخیره چربی و نیز پدیده نئوگلیکوژنز
به مفهوم ساختن قند از پروتئین ها
٢- کاهش از نیاز بدن ( مثلا با کاهش اتلاف و دفع ادراری عوامل غذایی
٣- افزایش جذب (مثلا افزایش جذب آهن با افزایش جذب آهن با افزایش آپوفرین یا بزرگ شدن غده تیروئید در کمبود ید
۴- تغییر در بعضی واکنش های بیوشیمیایی بکمک آنزیم ها فرضيه عمل توده Mass Action Theory
۵- افزایش بازده سوخت و ساز بهنگام کاهش B . M . I
۶- مجموعه ای از موارد ذکر شده همراه با مکانیسم های ناشناخته دیگر جالب توجه است گفته شود براساس برخی پژوهش های جدید طرز تلقی و باور و اعتقادات افراد بهنگام مواجهه با کم غذایی در سرعت و كفایت پدیده تطابق تاثیر واضح می گذارد شاید بتوان نتیجه گرفت که بهنگام اجرای برنامه تغذیه اضطراری، برقراری ارتباط عاطفی- آموزشی و تلاش در تامین بهداشت روانی، در کاهش مشکلات جسمی - تغذیه ای بلازدگان اثر واضحی خواهد داشت.
بررسی وضعیت تغذیه ومشکلات اساسی آن اگر چه گاهی بنظر نمی رسد که در شرایط بحرانی، به عنوان امداد تغذیه ای بتوان جز توزیع سریع مواد غذایی کم یا کافی در میان جمعیت بلا زده کار دیگری انجام داد، لیکن نباید از نظر دور داشت که بازگرداندن وضعیت بحرانی به حالت عادی ممکن است در زمان بسیار کوتاه میسر نشود و در این میان، گروههای آسیب پذیر دچار مشکلاتی شوند که جبران آنها بعدأ میسر نباشد. به همین لحاظ لازم است در اولین فرصت و حتی همزمان با نخستین اقدامات امدادی اندیشه سنجش و ارزیابی مشکلات تغذیه ای جمعیت بلازده را مدنظر داشت. در اینصورت با آگاهی از بررسی های سریع اولیه می توان هم در مورد تغذيه بلازدگان و هم جهت دهی به مسیر کمک های دولتی، بین المللی و مردمی تصمیم صحیح تری گرفت. غالبا اینگونه بررسی ها بخصوص نزد کودکان بلازده زمینه را برای یک مجموعه از فعالیت های خاص امدادی مثل برقراری تغذیه خاص و تکمیلی علاوه بر تغذیه معمولی و همگانی فراهم می سازد. شاخص های مختلفی برای ارزیابی سریع وضع تغذیه در شرایط بحرانی مورد استفاده قرار می گیرد، اما همواره توصیه می شود که در این شرایط فقط یک شاخص انتخاب شود و سریعا مورد استفاده قرار گیرد.
بطور خلاصه از شاخص های زیر در بررسی های فوری می توان بهره گرفت
١- اندازه گیری دور بازو نزد کودکان ۱ تا ۵ ساله ( اندازه طبیعی و مطلوب در این گروه سنی حدود ۱۶ سانتی متر و ارقام کمتر از ۱۴ نشان دهنده سوء تغذیه است ) در جمعیت های بزرگ برای این بررسی می توان از النگویی که قطر آن ۴ سانتی متر است استفاده نمود. با این النگو می توان کودکانی را که به دلیل سوء تغذیه دور بازویشان برابر یا کمتر از 13.2 سانتی متر است به آسانی پیدا نمود ( به این ترتیب که النگو را می توان از آرنج این کودکان تا باز و بالا برد
۲- بررسی وزن برای قد بخصوص در سنین ۱۵ تا ۵۰ سالگی و مقایسه آن با جداولی که در دسترس است ( کودکانی که در مقایسه وزن آنها با وزن استاندارد مربوط به اندازه قدشان معادل ۷۰ تا ۸۰ درصد وزن لازم را دارند، گرفتار سوء تغذیه خفیف می باشند و وزن کمتر از ۷۰ درصد استاندارد معرف سوء تغذیه شدید است
۳- بررسی کامل روی نمونه های انتخاب شده به طریق نمونه برداری تصادفی
۴- بررسی خانه بخانه ( يا چادر به چادر) با روش نمونه برداری تصادفی
۵- بررسی میزان سوء تغذیه در افراد مراجعه کننده به محل استقرار واحدهای امداد نکته قابل ذکر این است که معمولا به ازاء هر ۱ مورد سوء تغذیه شدید نزد کودکان ۱۰ مورد سوء تغذیه متوسط و ۱۰۰ مورد در فاصله سلامت و سوء تغذیه متوسط قابل تخمین است. در ضمن بدیهی است که وجود موارد کم خونی و کمبودهای ویتامینی و مانند آنرا باید همزمان با در حداقل زمان ممکن پس از تثبیت وضعیت بلازدگان جدی گرفت و رسیدگی تدریجی به آنها را در برنامه قرار داد.
صورت های مختلف امداد غذایی
به تناسب شرایط و امکانات بصورت های مختلف می توان نسبت به توزیع کمک های غذایی نزد جمعیت آسیب دیده اقدام کرد و حتی ممکن است از دو یا چند روش بطور همزمان با برنامه ریزی ویژه استفاده نمود
روشهای مورد اشاره بطور کلی عبارتند از
١- توزیع مواد غذایی بصورت مواد اولیه مثل برنج، حبوبات، روغن و ...
۲- توزیع غذای پخته از آشپزخانه های مستقر در منطقه امدادی
٣- توزیع غذای آماده قابل مصرف مثل کنسرو، نان، بیسکویت نان ویژه ( با فرمول تکمیل شده که بتواند بنحو حساب شده ای
