بخشی از مقاله
رهنمودهای برنامه ریزی کالبدی سکونتگاهها برای کاهش اثرات سوانح با رویکرد پدافند غیرعامل
چکیده
وقوع سوانح طبیعی و انسانی در کشور به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی اجتنابناپذیر است، لذا دفاع غیرعامل و آمادگی قبلی برای برخورد با بحران برای افزایش ایمنی و امنیت و کاهش آسیبپذیری الزامی میباشد. نظر به اینکه میزان آسیبها بیشتر به وضعیت نامطلوب برنامهریزی و طراحی سکونتگاهها مربوط میباشد، آمادگی و افزایش امنیت و ایمنی شهروندان در برابر بحران را باید در فرایند برنامهریزی کالبدی سکونتگاههای شهری و روستایی وارد ساخت؛ و با استفاده از رهنمودها و تمهیدات مناسب برنامهریزی کالبدی، سکونتگاهها را به گونهای طراحی کرد که هنگام وقوع بحران آسیبپذیری کاهش یابد. بر این اساس هدف تحقیق ارائه ضوابط و رهنمودهای کالبدی از منظر پدافند غیرعامل جهت کاهش آسیبپذیری و افزایش ایمنی به بحرانهای طبیعی و انسانی زلزله، سیل، طوفان و آتشسوزی میباشد. تحقیق از نوع کاربردی و روش تحقیق توصیفی تحلیلی است و برای جمعآوری اطلاعات از روش کتابخانهای با مروری بر ادبیات مرتبط استفاده شد و ضوابط پدافندی مختلفی با توجه به نوع سانحه در سه بخش کاربری اراضی، توزیع عناصر شهری و مکانیابی ارائه شد. در تعیین کاربری اراضی باید به اصل همجواری دقت کرد، برای مثال در مناطق مستعد آتش از توسعه کاربریهای مسکونی در مکانهایی مستعد آتش شامل مخازن سوخت، کارخانهها و صنایع خطرناک باید اجتناب شود. در خصوص مکان گزینی عناصر به عنوان مثال بافت منظم مقاومت بیشتری در برابر زلزله نسبت به بافت نامنظم دارد و فرم سکونتگاه به صورت خوشهای و زیگزاگی مقاومت بیشتری در برابر طوفان دارد. در مکانیابی ساخت و
سازها نیز باید دقت فراوان صورت گیرد. برای نمونه در مناطق مستعد زلزله ساختمانها نباید روی شیب تند ساخته شوند و یا خاکبرداری انجام شود.
واژههای کلیدی: سوانح، آسیبپذیری، برنامهریزی کالبدی، پدافند غیرعامل
-1 مقدمه
سوانح طبیعی نظیر سیل، زلزله، توفان و همانند آن تغییراتی در شرایط محیطی است که سبب گسسته شدن روند طبیعی زندگی مردم میشود، در »استراتژی بینالمللی کاهش خطر سازمان ملل« در خصوص بلایای طبیعی آمده است: »بلایای طبیعی نتیجه آثار یک خطر محیطی روی سیستم اقتصادی- اجتماعی یک جامعه آسیبپذیر است که موجب اختلال در روال طبیعی زندگی آن جامعه شده و مانع از ایفای نقش مناسب آن جامعه برای مقابله با اثراتش میشود.. (United Nations, 2004: 4) « وقوع سوانح اجتنابناپذیر است و مطالعه نشان میدهد کشور ایران جز ده کشور اول حادثه خیز جهان است. به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی کشور، در طول تاریخ همواره بحرانهای طبیعی شامل زلزله، سیل، رانش زمین، طوفان شن و مانند آن و بحرانهای انسان ساخت شامل بحرانهای نظامی نظیر جنگ، بحرانهای امنیتی نظیر اقدامات تروریستی و ایجاد اختلافات قومی و قبیلهای خسارات مالی و جانی بسیاری را بر جوامع و اقتصاد مملکت تحمیل کرده است. هر چند کشور از مناطق سانحه خیز است اما مطالعه نشان میدهد آسیبپذیری به حوادث بیشتر به دلیل شرایط کالبدی نامناسب سکونتگاهها به خصوص سکونتگاههای روستایی نظیر استقرار نامناسب سکونتگاهها در حریم رودخانهها، قرارگیری بر روی اراضی ناپایدار، عدم رعایت اصول و معیارهای در ساخت و سازها و همانند آن مربوط میشود. از این رو جایگاه مدیریت بحران و کاربرد پدافند غیرعامل که هدف آنها ایمنسازی، کاهش آسیبپذیری، افزایش توان مقابله و
تداوم فعالیت در برابر بحرانها است، جهت کاهش آسیبپذیری مهم است تا امنیت سکونتگاهها و شهروندان را در مواقع بحران تأمین کرد. در این خصوص مؤثرترین روش برای کاهش خطر پایدار و افزایش ایمنی و امنیت سکونتگاهها، یکپارچه کردن موضوع کاهش خطر در فرایند برنامهریزی کالبدی سکونتگاههاست ( Mansfield (Planning Office, 2007 که میتوان ایمنی سکونتگاهها و انسانها را در برابر حوادث افزایش داد. به بیان دیگر با کاربرد پدافند غیرعامل و اصول آن در برنامهریزی کالبدی سکونتگاهها میتوان تا حد زیادی از عمق بحران و خسارات ناشی از آن کاست. برنامهریزی کالبدی ناظر بر کالبد بخشیدن به تصمیمات برنامهریزی فضایی از طریق تعیین کاربری زمین و تدوین مقررات ساخت و ساز با توجه به ملاحظات محیطی است. در واقع در رویکرد برنامهریزی کالبدی موضوع کاهش خطر و ایجاد امنیت و ایمنی در برابر سوانح بخش مهمی از دامنه موضوع طراحی کالبدی سکونتگاهها در فرایند تصمیمگیری است و برای کاهش بحران و فراهم نمودن ایمنی و امنیت رعایت برخی تمهیدات و اصول پدافند غیرعامل باید مدنظر قرار گیرد. اما اینکه در برنامهریزی کالبدی سکونتگاهها چگونه میتوان از رویکرد پدافند غیرعامل و با رعایت اصول پدافندی در توسعه و طراحی کالبدی سکونتگاهها ضریب ایمنی سکونتگاهها را در برابر حوادث افزایش داد مسئلهای است که در پژوهش حاضر به دنبال آن هستیم؛ لذا هدف تحقیق حاضر ارائه رهنمودهایی در زمینه طراحی و توسعه کالبدی و ساخت و ساز مناسب در مناطق مستعد مخاطرات است تا بتوان در طرحهای عمرانی و کالبدی سکونتگاههای شهری و روستایی با استناد به این رهنمودها، سکونتگاهها را ایمنسازی کرده و ضریب امنیت و ایمنی شهروندان را تأمین نمود. بر این اساس سؤال تحقیق حاضر این است که اصول و رهنمودهای کالبدی مناسب برای مدیریت بحران در سکونتگاههای شهری و روستایی از منظر پدافند غیرعامل چیست؟
-2 روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی تحلیلی، مروری بر ادبیات و تحلیل محتوا است. توصیفی به لحاظ توصیف مفاهیم سوانح، پدافند غیرعامل، برنامهریزی کالبدی و تحلیل محتوا به دلیل مطالعه و مروری بر پژوهش های انجام شده در زمینه مدیریت بحرانهای طبیعی و انسانی است. همچنین نوع تحقیق کاربردی است، زیرا به ارائه رهنمودهایی در زمینه طراحی و توسعه کالبدی سکونتگاههای روستای برای مقابله با سوانح زلزله و زمین لغزش، آتشسوزی، سیل و طوفان پرداخته است. روش جمعآوری دادهها از نوع کتابخانهای و اسنادی با تأکید بر ادبیات مرتبط با قوانین و رهنمودهای برنامهریزی کالبدی در مناطق مستعد خطر میباشد.
-3 چارچوب نظری تحقیق: سوانح، پدافند غیرعامل و برنامهریزی کالبدی
پژوهشگرانی با دیدگاههای مختلف به مطالعه سوانح پرداختهاند. در ابتدا سوانح را عامل بینظمی و اختلال در زندگی تعریف شد. برای مثال برتون و کیتز (1964) خطرهای محیطی را چنین تعریف کردند: »عناصر محیطی که برای انسان مضرند و به وسیله نیروهای خارجی برتر از توان انسان ایجاد میشوند« (اسمیت، . (17 :1382 اما در مطالعات اخیر سوانح طبیعی، موضوع آسیبپذیری انسان در مقابل سوانح مورد تأکید قرار گرفت. از این حیث سوانح طبیعی پیامد ترکیب پیچیدهای از مخاطره و فرآیندهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در هر جامعه است .(UN, 2004; Wisner, 2004) بر این اساس یک سانحه یا بلا عبارت است از اتفاق یک خطر یا واقعه که ممکن است باعث خسارت شود، و عدم توانایی یک جامعه برای مدیریت اثرات و پیامدهای خطر، که به طور بصری به صورت زیر نمایش داده میشود:
مخاطره + (Hazard) عدم توانایی برای مدیریت = (Vulnerability) بلایا
.(DISASTER)
تعریف این دو بخش، تفاوت بین بلایا و یک مخاطره (Hazard) و اهمیت توانایی جامعه و کنشهای انسانی را نشان می دهد. بگفته استراتژی بین المللی سازمان ملل برای کاهش خطر1، خطر عبارت است از: »واقعهای فیزیکی بالقوه خسارت زا یا پدیده و فعالیتهای انسانی شامل جنگ، انفجار، عملیات تروریستی و آتشسوزی که ممکن است باعث فقدان زندگی، صدمات، خسارات، اختلال اقتصادی و اجتماعی یا تخریب محیط زیست شود.« در این تعریف این نکته آشکار است که مخاطره فقط پتانسیلی برای علت خسارت است .(Coppola, 2007: 25) وجود یک بلا اشاره دارد به اینکه نه فقط باید یک خطر اتفاق بیفتد، بلکه جامعه متأثر نیز به آن خطر آسیبپذیر باشد، در آن صورت است که مخاطره توانایی جامعه برای واکنش به خطر را در هم میشکند. به عبارت دیگر خطر یا بلایا با عدم توانایی جامعه برای مدیریت واقعه در ارتباط است و انواع متعددی از واکنش انسان میتواند تکرار یا شدت وقوع خطر را تحت تأثیر قرار دهد. چنین فعالیتهایی شامل شهرنشینی بالا، الگوهای مکان گزینی و ساخت و ساز ناامن، و فعالیتهایی که منجر به تغییر اقلیم جهانی و تخریب محیط زیست میشود
(Baumwoll, 2008: 11) (شکل .(1
بر این اساس میتوان گفت وقوع یک بلا به چگونگی آسیبپذیری یک جامعه به یک واقعه طبیعی یا انسانی شامل زلزله، سیل، جنگ و آتشسوزی بستگی دارد که میتوان با کمک استراتژیها و اقدامات ساختاری (کالبدی) نظیر ساخت سیل بند، تقویت ساخت و سازهای در معرض خطر تا وضع مقررات و استانداردهای ایمن سازی سازهها، و غیر ساختاری شامل آموزش، بهرهگیری از مقررات دولتی، نظام مالیاتی و بهکارگیری ابزارهای مدیریتی برای محدود ساختن فعالیتهای خطرناک، آمادگی دفاعی جامعه برای مقابله با مخاطرات افزایش و اثرات سوانح را کاهش داد. این تعریف از مفهوم بلایا بیانگر فهم اهمیت و ارزش راهکارهای پدافند غیرعامل برای کاهش خطر سوانح است؛ که به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش
آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میشود تعریف میگردد (خدابنده لو و عیدوستی، .(1390 منظور از پدافند غیرعامل با توجه به اصول حاکم در مدیریت بحران عبارت است از مجموعه تمهیدات و اقداماتی که با استفاده از ابزار و شرایط از یکسو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیبدیده را با کمترین هزینه فراهم میسازد. در دوره پیش از وقوع بحران در فرایند مدیریت بحران میتوان با اجرای دستورالعملهای ساده و با کمترین هزینه از خسارات جانی و مالی جلوگیری کرد و این همان مرحله مهمی است که در کنار پدافند غیرعامل قرار گرفته و به موازات آن حرکت مینماید (ابهری، .(1386 منظور از پدافند غیرعامل با توجه به اصول حاکم در مدیریت بحران عبارت است از مجموعه تمهیدات و طرحهایی که حتیالمقدور بدون نیاز به نیروی انسانی و به صورت خوداتکا، توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش و پیامدهای ناشی از بحران را کاهش داده و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم میسازد، در حقیقت طرحهای پدافند غیرعامل در زمان صلح تهیه میگردند این قبیل ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه بر کاهش بالای هزینهها، کارآیی اهداف و پروژهها را نیز افزایش میدهد. ایجاد فرهنگ و باور عمومی در مورد ضرورت به کار گیری اصول پدافند غیرعامل در طرحهای حیاتی و حساس کشور، نیازمند یک سری فعالیتهای مقدماتی میباشد که اهم این فعالیتها عبارتند از:
- ایجاد بستر مستمر و پویا جهت اجرای طرحهای پدافند غیرعامل.
- قرار گرفتن اصول پدافند غیرعامل در متن طرحهای پدافند غیرعامل.
- ایجاد ضمانت اجرائی و پاسخگو بودن بالاترین مقام اجرائی هر دستگاه نسبت به رعایت اصول پدافند غیرعامل.
- تعیین شاخصهای اولویتبندی، متناسب با اهمیت و حساسیت نقاط هدف.
- تعیین سطوح ایمنی و معیارها و ضوابط فنی پدافند غیرعامل متناسب با ماهیت نقاط هدف و نوع تهدید.
- کاهش آسیبپذیری نیروی انسانی، بناها و مراکز حیاتی و حساس از طریق ایجاد بیشینه ایمنی قابل قبول در هر یک از آنها (کمیته پدافند غیرعامل، .(1390
در خصوص برنامهریزی و اجرای پدافند غیرعامل، مطالعه نشان میدهد روش مؤثر برای اجرای طرحهای دفاع غیرعامل جهت کاهش خطر و کاستن آسیبپذیری، یکپارچه کردن موضوع کاهش خطر در فرایند برنامهریزی کالبدی سکونتگاههاست تا از طریق برنامهریزی کالبدی به اهداف و اصول دفاع غیرعامل و مدیریت بحران برای مقابله با بحرانها و کاهش تأثیر آن بر سکونتگاهها و انسانها تحقق بخشید. به بیان دیگر برنامهریزی کالبدی از شاخههای علمی مهمی است که نقش عمدهای در تحقق برنامهریزی پدافند غیرعامل و مدیریت بحران دارد. طبق مطالعه برنامهریزی کالبدی آخرین مرحله از فرآیند برنامهریزی نظام یکپارچه توسعه سرزمینی تلقی میشود که با امر طراحی فنی و مهندسی هر یک از فعالیتها در مکان مناسب آن ادامه مییابد (فولادی و همکاران،.(1385 به گفته لندی و همکاران (1999) برنامهریزی کالبدی شکلی از برنامهریزی کاربری اراضی سکونتگاهها است که برای دستیابی به هماهنگی فضایی بهینه از فعالیتهای انسانی متفاوت برای افزایش کیفیت زندگی تلاش میکند .(Landy & et al, 1999) به بیان دیگر رویکردی برای توسعه محیط در جهت هدایت توسعه آینده سکونتگاهها، ایجاد مکانی پایدار برای فعالیتهای متنوع انسانی و دستیابی به توسعه پایدار است؛ که این امر بگفته اوداوای (2009) از طریق استفاده از برنامه تکمیلی و با استفاده از رهنمودهای قانونی اثربخش در بخشهای اصلاح کاربری اراضی؛ مکانیابی مناسب کاربریها؛ کنترل توسعه؛ ارائه تسهیلات و خدمات عمومی؛
حفاظت و حراست از میراث فرهنگی و منابع و مدیریت مخاطرات شامل زلزله، سیل، آتش و ... امکانپذیر است .(Oduwaye, 2009)
-4 رهنمودهای کلی برنامهریزی کالبدی از منظر پدافند غیرعامل برای کاهش آسیبپذیری
همانطورکه قبلاً گفته شد، آنچه که سوانح طبیعی و انسانی را در سکونتگاههای شهری و روستایی به یک فاجعه تبدیل میکند، وضعیت کالبدی نامناسب سکونتگاههای شهری و روستایی است. در واقع میزان آسیبها و صدمات ناشی از سوانح طبیعی و انسانی به طور مستقیم و غیرمستقیم به وضعیت نامطلوب برنامهریزی و طراحی سکونتگاهها مربوط میشود. وضعیت بد استقرار عناصر کالبدی و کاربریهای نامناسب زمینهای شهری، شبکه ارتباطی ناکارآمد، بافت فشرده، تراکم بالا، وضعیت بد استقرار تأسیسات زیربنایی و کمبود و توزیع نامناسب فضاهای باز و مواردی از این قبیل نقش اساسی در افزایش میزان آسیبهای وارده به سکونتگاهها در مواقع بحران دارند (عبداللهی، .(75 :1381
تأمین امنیت شهروندان و ایمنسازی سکونتگاهها در برابر بحران طبیعی و انسانی در فرایند برنامهریزی کالبدی از طریق رسیدن به اهداف زیر ممکن میباشد:
کاهش سطح بالقوه خطر؛ کاهش نتایج عامل مصیبتبار؛ تخفیف یا پیشگیری از توسعه وقایع فاجعهآمیز؛ متمرکز و محدود کردن دامنه بلا؛ تسهیل تشکیلات ایجاد سرپناه عمومی در طول دوره بعد از بلا؛ تسهیل و تسریع فعالیتهای بازسازی و نوسازی فعالیتها .(Anonymous, 2005)
برای تحقق ایمنی، آمادگی قبلی در مواقع بحران یا مدیریت بحران، الگوی برنامهریزی کالبدی در سکونتگاههای شهری و روستایی به شرح شکل 2 میباشد.
