بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله، به شیوهای تحلیلی و با نگاهی فرامتنی به تفسیر و بررسی نثر معاصر درکتب ادبیّات فارسی متوسطه 1 - 23 پیشدانشگاهی - پرداخته شده و از پرداختن به نثر قدیم و بخش شعر و نظم نیز پرهیز شده است. فرامتن، یک متن یا پاره متنی است که به نقد متن اصلی میپردازد. تا از این رهگذر تصحیح افکار یا عقاید به وقوع بپیوندد. نکته مهمی که از دید مؤلفان محترم این کتب دور مانده یا مورد غفلت واقع شده است.
نگارنده در این نوشته بر این باور است که هدف اصلی در مطالعهی متون ادبی همانا »تلطیف عاطفی، التذاذ ادبی و برکشندگی فکری« است. که هم در حجم نمونهی این مقاله - نمونههای نثر کتب ادبیّات متوسطه - تحقق نیافته است. زیرا تدوینکنندگان، این کتب را در زمانی خاص که سایهی مبارزه و انقلاب بر کشور حاکم بوده تدوین گشته و قسمتی از آثاری را هم که در کتب آوردهاند - گیلهمرد، سووشون، گاو و... - مربوط به دهههای سی و چهل است که جنگ جهانی شعلهور بوده و بالطبع مضامینی چون جنگ، خشونت، اضطراب، وحشت و... در متون نثری آنها دیده میشود. که این سایه خشن و ترسناک بر ادبیّات مندرج در کتب در درازمدت خراشیدگی روحی و عاطفی دانشآموزان را به همراه داشته است.
که لزوم بازنگری و تعدیل متون نثری معاصر در این کتب ادبی - مقطع متوسطه - حس میگردد و وجود متونی با مایههای زندگی دوباره، امید و عشق به انسان و زیباییها پس از دوران جنگ بیش از هر زمان ضروری به نظر میرسد. که برای فهم جنبههای فرامتنی کتب به شیوههای مختلف نقد ادبی چون؛ الف - نقد سنتی ب - نقد اجتماعی متوسل شده و اعتبار و روایی متون نثری معاصر کتب متوسطه از دو دیدگاه اعتبارسنجی صوری و محتوایی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مقدّمه
کتب مقطع دبیرستانخصوصاً ادبیّات فارسی، تجلیگاه اندیشه و باورهای مؤلفان و تدوین کنندگان آن و مطالب مندرج در آن خوراک فکری محصلان امروز و متفکران آیندهی این مرز و بوم است. پس باید در انتخاب مطالب و چینش عناوین آن برای دانشآموزان، نهایت دقت را نمود. زیرا کمترین لغزش و کوتاهی در تزریق اندیشهای ناصواب یا سست و بی پایه میتواند پایههای فکری و عقیدتی آنان را خدشهدار نماید و احساسات پاک آنان را جریحهدار کند.
این پژوهش تحلیلی، بدور از هر نوع مناقشه و به صورتی واقعگرایانه صورت گرفته و حاصل دو دهه تدریس نگارنده در آموزش و پرورش و آشنایی دقیق با زیر و بم کتبادبیّات فارسی مقطع متوسطه است. متون کتب درسی متوسطه از دو نظر گاه قابل تأمل و تأویل هستند: الف - رویه ی ظاهری و ساختاری، شامل؛ قالب های نگارشی، نوع زبان و بیان و... - رویهی باطنی و محتوا و درون مایه.
نگارنده درین مجال کوتاه با نگاهی گذرا به ساختار و قالبهای نگارشی به شیوهای فرامتنی به تفسیر و تحلیل لایههای درونی و نکات فکری رایج در بعضی از آنها پرداخته است. که امروزه اغلب به آن محصول سوبژ کتیویته اطلاق میکنند، و باید گفته شود که البته رابطه میان متن و فرامتن بر اساس تفسیر استوار است.
فرامتن، یک متن یا پاره متنی است که به نقد متن اصلی میپردازد. تا از این رهگذر تصحیح افکار یا عقاید به وقوع بپیوندد. نکته مهمی که از دید مؤلفان محترم این کتب دور مانده یا مورد غفلت واقع شده است و آن هم نگاه نو و دگر گونه به محتوای متون نثری کتب بیّاتاد فارغ از توجه به جایگاه موقعیّت اجتماعی و سیاسی مؤلفان آنهاست - به گفته بنگرید نه به گویندگان آن - آنچه ما در این نوشتار انجام دادهایم.
با مرگ بگریزیم - با مرگ بگریزیم/ تا کهکشانها/ زیرا با زندگی/ راه چندان دوری/ نمیتوان رفت.
در نقد و تحلیل کتبادبیّات فارسی متوسطه سوالات متعددی به ذهن متبادر میشود. پرسشهای چون: کُنه این کتب چیست و برای کیست؟ آیا میتوان به آن تألیف گفت یا تدوین مناسبتر است؟ این کتب در چه شرایط زمانی و مکانی تألیف گردیدهاند؟ نویسندگان آن چه کسانی هستند؟ احوال و افکار و روحیات آنها چگونه است؟
مطالب این کتبخصوصاً - بخش نثر معاصر آن - چه اثراتی تاکنون بر جای گذاشتهاند؟ کدام گوشه خالی از نثرهای علمی و ادبی محصلان را تامین میکنند؟ و آیا کتبادبیّات فارسی حال حاضر با این ویژگی ها و خصوصیات و محتوا پاسخگوی نسل حاضر - نسل زبان و کامپیوتر - هست یا خیر؟ و... که سعی شده درین وجیزه به بعضی از این پرسشها پاسخ داده شود بلکه راه گشا باشد!
درون مایه و مضمون غالب در متون نثری معاصر - ایران و جهان - را در کتبادبیّات متوسطه 1 - 23 پیش دانشگاهی - جهت ورود به بحث میتوان به گروه پنجگانهی ذیل تقسیم نمود:
الف - آشنایی با زندگینامه، حسب حال و خاطره و سفرنامهی افراد مطرح، فرهنگها و مکانهای مختلف که حدوداً 25 متن را شامل میگردد. از جمله:
کلاس نقاشی - اول - زندگی من - اول - پیرمرد چشم ما بود - اول - / بچههای آسمان - دوم - کلبه عمو تم - دوم - جلوه هنر در اصفهان - دوم - دخترک بینوا - دوم - به سوی تخت جمشید - دوم - خاطرات اعتماد السلطنه - دوم - آن روزها - دوم - طرحی از یک زندگی - دوم - کمالالملک - سوم تجربی و ریاضی - گاو - سوم تجربی و ریاضی - بوی جوی مولیان - سوم تجربی و ریاضی - طاق بستان - سوم انسانی - دیدار - سوم انسانی - قصهی عینکم - پیش دانشگاهی - اورازان - پیش دانشگاهی - با رقههای شعر فارسی - پیش دانشگاهی - آخرین درس - پیش - میرزا کلهر - پیش - سر و ته یک کرباس - پیش انسانی - .
ب - مسائل دینی مذهبی - اهل تشیع - ، اعتقادی و عرفانی اسلامی؛
حدوداً 15 متن شامل تألیف و ترجمه میباشند. از جمله:
مناجات - اول - مسجد جلوه گاه هنر اسلامی - اول - پروردگارا - اول - پرستو در قاف - اول -
مسافر - اول - سووشون - دوم - گل دستهها و فلک - سوم تجربی و ریاضی - بخوان - سوم تجربی و ریاضی - سالگرد - سوم انسانی - عرفان اسلامی - سوم انسانی - شب کویر - پیش - سپیدهی آشنا - پیش - نیایش - پیش - جهاد - پیش - درآمدی بر عرفان و تصوف - پیش انسانی - .
ج - طنز سیاست اجتماع؛
حدوداً 15 متن شامل تألیف و ترجمه میباشند. از جمله:
مشروطهی خالی - اول - کتاب غاز - دوم - خسرو - دوم - مایع حرف شویی - دوم - مائدههای زمینی - دوم - تولدی دیگر - سوم انسانی - دزد و مهتاب - سوم انسانی - قصهی عینکم - پیش - آخرین درس - پیش - در سبب عید نوروز - سوم انسانی - نوروز - سوم تجربی و ریاضی - مدیر مدرسه - پیش انسانی - چرند و پرند - پیش انسانی - تتبّعات ادبی و... - پیش انسانی - و....
