بخشی از مقاله
چکیده
تلمیح یکی از اصطلاحات فن بدیع است؛ عنصري فرامتنی که با پیوستن به متنِ دیگر، ساختار و معناي دیگر گونهاي مییابد. ویژگی بیناذهنی و بینامتنی تلمیح، سبب میشود تا بین گوینده و خواننده، مشارکتی شکل گیرد. همه تحقیقاتی که دربارة تلمیح شکل گرفته است، در پاسخ به این سئوال است: شاعران چه تلمیحاتی دارند؟ درحالی که با تغییر این پرسش، نگاه تازهاي شکل میگیرد: چرا شاعران به تلمیحات خاصی توجه دارند؟ پرسش اصلی این مقاله در واقع از همین سئوال برانگیخته میشود؛ چه نسبتی بین ایدئولوژي و تلمیح وجود دارد؟ لذا با تأکید بر شعر شاملو میخواهد به این فرضیه توجه کند که تلمیح نمیتواند بدون ایدئولوژي، ویژگی بینامتنی خود را در متن تثبیت کند. احضار تلمیحات، اگرچه میتواند ریشه در ناخودآگاه شاعر داشته باشد؛اما نوع حضورِ برساخته آن، آگاهانه است.
در این صورت با تحلیل انتقادي متن، میتوان آنچه را که در ناخودآگاه متن مخفی است، آشکار کرد. روش این تحقیق، تحلیل محتواست و بیشتر از نظریه گفتمان انتقادي بهره برده است و تأکید بر تعریف »وان دایک« از ایدئولوژي دارد که ایدئولوژي را چون گفتمان مقاومت در برابر گفتمان مسلط قرار میدهد. شاملو، مخالفخوانترین شاعر معاصر در برابر گفتمانهاي مسلط سیاسی و حتی ادبی، از عنصر تلمیح بهشکل ویژهاي اسنفاده کرده است . واکاوي و نشانهشناسی تلمیحات شعر شاملو، میتواند به نوعی نشانهشناسی ایدئولوژي شاعر باشد. مرکزي-ترین تلمیح در شعر شاملو، تلمیح مسیح است. این امر بیگمان بواسطه ایدئولوژي مقاومت شکل گرفته است. فراموشی ایدئولوژیک شاملو مبنی بر عدم توجه به تلمیحات ایرانی اسلامی، اصل مقاومت ایدئولوژیک او را روشنتر میکند.
مقدمه
تلمیح یکی از اصطلاحات فن بدیع استکه در همهکتابهاي بدیع از آن نام بردهاند. »در اصطلاح بدیع آن است، که گوینده در ضمن کلام به داستان یا مثلی یا آیه و حدیثی معروف اشاره کند« - همایی، - 328 : 1368 شمیسا در کتاب نگاهی تازه به بدیع، تلمیح را در زیر مجموعه روش تناسب قرار داده و بیشتر به ساخت روایی تلمیح توجه نموده است. او معتقد است »تلمیح اشاره به داستانیدر کلام است و دو ژرفساخت تشبیه و تناسب دارد؛
زیرا اولاً ایجاد رابطه تشبیهی بین مطلب و داستانی است و ثانیاً بین اجزاء داستان، تناسب وجود دارد« - شمیسا، - 90 :1371 دیگر بدیع نویسان هم گاهی دربارة این اصطلاح واژههاي ساختگی »چشمزد و چشمکآرایی« آوردهاند. »این شیو سخنپردازي را که به اشارهها و نشانههایی که به همراه دارد، آنچه را گوینده بدان چشم دارد پیش خواننده و شنوندة آشنا نیز میآورد، و زمینه و بنیاد آن بیشتر، آیتی، روایتی، حکایتی و سنتی، شعري، قانونی و... میباشد، چشمزد و چشمکآرایی میخوانیم، همان که بدیعیان تلمیح = - اشاره به چشم - خواندهاند« - راستگو،. - 297:1382 تلمیح یک عامل فرامتنی است که توسط گوینده احضار میشود تا وارد متن گردد. ورود این عنصر بیرونی هم میتواند متن را تغییر دهد و هم میتواند متن را تقویت کند.
از سوي دیگر تلمیح با ورود به جهانِ متن، زندگی دیگري را آغاز میکند؛ به تعبیر دیگر، تلیمح کوچ مفهوم یا مضمون از یک متن به متن دیگر است؛ در این سفر ممکن است ساختارهایی به آن افزوده و یااز آن کاسته شود. اصلیترین مسئله تلمیح آن است که منشأ مفهوم یا ساخت روایی، باید بهعنوان یک گزارة پذیرفته، مورد تأیید مخاطب و گوینده باشد. از این جهت تلمیح ساخت بنیاذهنی دارد؛ یعنی زمانی تأثیر متنی خواهد داشت که خواننده پیشاپش نسبت به گزاره، مفهوم یا روایتی که به شکل فشرده به متن دیگر انتقال یافته است، آگاهی داشته باشد.
2 فرضیه پژوهش
اصلیترین پرسش این مقاله، این است: چه نسبتی بین تلمیح و ایدئولوژي برقرار است؟ لذا با تأکید بر شعر شاملو میخواهد بر این فرضیه تأکید کند که تلمیح نمیتواند بدون ایدئولوژي را ویژگیبینامتنی خود را درمتن تثبیت کند. بیگمان گفتمانهاي جامعه چه مسلط و چه مخالف بر شیوة دیدنِشاعر تأثیر تعیینکنندهاي دارند، از این جهت ورود تلمیحاتی که زاویه خاصی را نشان میدهد، شیوة دیدن هنرمند را بازنمایی میکند؛این زاویه، بیتردید گزینش تلمیحات را در معرفتشناسی هنرمند منطقی جلوه میدهد. در واقع چهآن حقیقت تلمیحات را میسازد، گفتمانی است که به هنرمند اجازة گزینش میدهد.
3 هدف و روش پژوهش1 هدف این پژوهش در واقع این نیست که ثابت کند شعر احمد شاملو ایدئولوژیک است؛
اگرچه وجهی از ایدئولوژي شاعررا آشکار میکند؛ بلکه هدف کلیتر و مهمتري را دنبال میکند؛ این که ورود تلمیحات به متن همراه با گزینش است؛ هر گزینشی تواندمی سیاست متن را تعیین کند. احضار تلمیحات اگرچه میتواند ریشه در ناخودآگاه شاعر داشته باشد؛ اما نوع حضور و برساختگی آنهمچنینو رابطه انسجامی آن با جهانِ متن میتواند آگاهانه باشد. در این صورت است که با تحلیل انتقاي متن میتوان آنچه که در زیرمتن و در لایههاي پنهان متن مخفی است، آشکار کرد. از این رو روش تحقیق این مقاله تحلیل محتوا است و از آنجا که ایدئولوژي یکی از مؤلفههاي اصلی تحلیل انتقادي گفتمان است از نظریه تحیل گفتمان انتقادي فرکلاف - - Fairclough و وندایک - - Van Dijk استفاده بیشتري کرده است.
