بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش بر آن است تا با بهرهگیری از روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی تطبیقی مجاز و کنایههای بهکار رفته در دیوان و دفاتر شعری احمد وائلی شاعر نامدار معاصر شیعی عراق و احمد عزیزی، آیینی سرای معاصر ایرانی و بیان تفاوتها و تشابهات مضمونی و اسلوبی شعر ایشان بپردازد تا از رهگذر آن، گوشهای از زوایای ناشناخته میراث ادبیات دو کشور را واکاوی کند. هر دو شاعر، گونههای مختلف کنایه و مجاز را در شعرشان به کاربردهاند هرچند که بَسامد کاربردی آنها در شعر وائلی نسبت به شعر عزیزی اندک است. امّا آنچه که قابل ملاحظه خواهیم کرد این است که، کنایه و مجازهای بکار گرفته در شعر دینیاشان، غالباً نو و غیر تقلیدی هستند.
از دیگر تشابهات شعر دو شاعر، بهرهگیری از آیات، احادیث و حکمتهای روایی است، که اشعارشان را آکنده از معانی ژرف و پُر بار ساخته است. تفاوت شعر دو سراینده در این است که کنایه و مجازهای به کار رفته در شعر عزیزی با فرهنگ عامّه مردم پیوند خورده و جزء اصطلاحات عامیانه به شمار آمده است اما این امر در شعر عزیزی، نمود چندانی ندارد.
-1مقدّمه
خیال از مهمترین عناصر ادبی است و سهم بسیار مهمّی در انتقال دریافتهای ذهنی شاعر و آشنا نمودن خواننده یا شنونده، با دنیای ذهن شاعر دارد و در واقع »خیال از عوامل برانگیزاننده عاطفه زیبایی و از نتایج آن و در برگیرنده لذّت ابتکار است؛ زیرا باعث تکمیل اندیشه هنرمند و آفرینش اندیشهای نو و الهام گرفته از آن می گردد.« - غریب، - 49:1378 صور خیال بسان روح در یک اثر هنری دمیده می شود و در واقع خیال، کوشش ذهنی انسان است برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت، یا شیوه تصرّف ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادّی و معنوی. لذا اگر از شعر مؤثّر و دل انگیزی، جنبه خیالی آن را بگیریم جز سخنی ساده و عادی که از زبان همه کس قابل شنیدن است چیزی باقی نمی ماند.
تصویر یا ایماژ - LPDJH - یکی از پرکاربردترین اصطلاحات نقد ادبی است که از دیرباز در بلاغت اسلامی مطرح بود و در دوره شکوفایی نقد جدید، در ادبیات عرب محبوبیّت یافت. منتقدان بلاغیان معاصر عرب، واژهای »صوره«
و »تصویر را معادل ایماژ بهکار برده اند. در زبان فارسی کلمه »خیال« را برای ایماژ پیشنهاد کردهاند. امّا در نقد ادبی و بلاغت فارسی،»تصویر«مقبولیّت عام یافته است. و» بر روی هم رفته آنچه که در بلاغت اسلامی در علم بیان مطرح می شود، با تصرّفاتی میتوان موضوع و زمینه تصویر دانست؛ زیرا مجاز و صور گوناگون آن و تشبیه و کنایه، ارکان اصلی خیال شعریاند
واژه تصویر دامنه معنایی بسیار گستردهای دارد و تعریفهای مختلفی از آن ارائه شده است؛ از جمله میتوان آن را نمایش تجربهای حسّی به وسیله زبان تعریف کرد - پرین،. - 38:1383تصویر در حقیقت رهایی از محدودیّتهای زمان و مکان است و یک عقده عاطفی را در یک لحظه زمانی بیان میکند؛ بنابراین تنگنای قالب شعر ایجاد میکند که شاعر برای القای مفاهیم، از خیال انگیزی شاعرانه که منجر به ایماژ - تصویر - در ذهن میشود بهره جوید؛ از این رو، یکی از مهمترین ویژگیهای شعر، تصویرگری است؛ زیرا تصویر شاعرانه به اشیاء تشخّص میبخشد و باعث میشود موضوعات ذهنی و عاطفی مجسّم گردند و خواننده بتواند به وسیله جریانات پنهانی روح شاعر را در برخورد با اشیاء و مسایل هستی دریابد
با توجه به تعاریف قدیم و جدید از تصویر، میتوان تعریفی جامع و شامل از تصویر ارائه داد: تصویرعبارت است از هرگونه تصرّف خیال در زبان. این تعریف هم در بلاغت سنّتی و هم در نقد ادبی جدید پذیرفته شده است
به طور کلّی، اصطلاح تصویرپردازی را برای همه کاربردهای زبان مجازی که شامل تمام صناعات و تمهیدات بلاغی از قبیل: تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، تمثیل ، نماد، اغراق، مبالغه، تلمیح، اسطوره، تشخیص، حسّ آمیزی، پارادوکس و .... میشود، بهکار میبرند. این تلّقی از تصویر، چندان مقبولیّت یافته که برخی از واژههای ادبی، »تصویرگریرا« در یک مفهوم گسترده، مترادف کلّ »زبان مجازی«است. علمای بلاغت و ناقدان عرب، به بررسی تصویر و تحلیل ارکان آن و بیان کارکردهای آن از کانال بررسی سبک قرآنی و اشعار عربی عنایت داشتهاند. کهنترین سخن درباره صورت شعری را می توان در کتاب »الحیوان« اثر حاحظ دید.
.1-1بیان مسأله
احمد وائلی 1342 - ه.ق - یکی از شاعران نامدار و سرشناس عرب و احمد عزیزی - 1337ه.ش - آیینی سرای معاصر ایرانی است. شعر ایندو شاعر از ابعاد گوناگون شکلی و محتوایی، توجّه ناقدان و ادیبان را به خود جلب کرده است. هر دو شاعربا سبکی نافذ، محکم و قوی و عاری از تکلّف و عاطفهای صادقانه، تصاویر ادبی و هنری جذّاب و دلنشین و زیبایی خلق کردهاند که از جهات مختلف قابل بررسی و ارزیابی است. یکی از این تصویرهای شعری، کنایه و مجاز می باشد که دو شاعر از ارزش بلاغی و تأثیرگذاری آن بر مخاطب غافل نبودهاند. هر دو سراینده، گونههای مختلف کنایه و مجاز را در شعرش به کاربردهاند هرچند که بَسامد کاربردی آن نسبت به دیگر صُور خیال اندک است.
محور اساسی این پژوهش عبارت است از: پردازش توصیفی- تحلیلی موضوع اب محوریّت تصویرسازیهای هنری با تکیه بر مجاز و استعاره در شعر وائلی و عزیزی.
.2-1 ضرورت و اهمیّت تحقیق
اهمیّت و ضرورت این پژوهش از آن جهت است که با عنایت به جایگاه والای شعر در ادب عربی و فارسی و دین اسلام بهویژه در مذهب شیعه، بتواند مخاطبان خود با را دوتن از شاعران متعهّد شیعی معاصر آشنا سازد و از آنجا که کاربرد صور خیال در شعر احمد وائلی و احمد عزیزی از فراوانی و زیبایی شگرفی برخوردار است لذا سنجش تصاویر هنری در ابعاد کنایه و مجاز، افقهایی از خلّاقیّت و هنر دو شاعر را به روی خوانندگان می گشاید تا از این رهگذر بهتر بتوانند با تجربههای شعری و بیان ادبی آندو شاعر آشنا شوند. این پژوهش بر آن است تا با بهرهگیری از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تحلیل این پدیده در شعر وائلی و عزیزی بپردازد.
.3-1پیشینه تحقیق
درباره احمد وائلی و آثار ایشان، پژوهشهای بسیار صورت گرفته است که در اینجا به ذکر برخی آنها اکتفا میکنیم. پایان نامه علی پور لیافویی - - 1392 تحت عنوان »شیخ احمد وائلی و شرح و تحقیق اشعار دینی وی « که در آن به ترجمه اشعار دینی احمد وائلی پرداخته است. سلیمانی در پایاننامهای - - 1390 تحت عنوان »تحلیل محتوایی و ساختاری شعر دینی احمد وائلی« به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تحلیل محتوایی و ساختاری اشعار دینی احمد وائلی پرداخته است. سلیمانی و زینیوند - - 1392 در مقالهای با عنوان» درآمدی توصیفی- تحلیلی یر شعر دینی احمد وائلی« به تبیین اندیشمندانه و معتدل موضوع های دینی و ترسیم فضیلتهای اهل بیت - ع - و پیوند میان ادبیات شیعی و چالشهای موجود در سرزمینهای اسلامی پرداختهاند.
پاشانویس و علی پور لیافویی - - 1392 در تصویرسازیهای هنری در شعر دینی احمد وائلی و احمد عزیزی 347 / مقالهای با عنوان» سیمای اصحاب کسا در آیینه اشعار شیخ احمد وائلی«، به روش توصیفی- تحلیلی به مناقب و فضائلی اهل یت - علیهمب السّلام - پرداختهاند.
درباره احمد عزیزی و خصایص شعری او نیز پژوهشهایی انجام شده است که به برخی از آنها بسنده میکنیم. مقاله »نگاهی به شعر احمد عزیزی« به قلم شعبانزاده - - 1390 که در آن به جنبههای زیبا شناسی در شعر این شاعر پرداخته شده است.
آقا حسینی و زارع - - 1391 در مقالهای با عنوان » تحلیلی زیبا شناختی ساختار سبک شعر احمد عزیزی بر اساس کفشهای مکاشفه« به بررسی ساختارهای زبان در اشعار احمد عزیزی پرداختهاند. مقاله »بررسی ویژگیهای سبک هندی در آثار احمد عزیزی به قلم خورشید نوروزی - - 1392 که در آن به بررسی ابعاد سبک هندی در آثار احمد عزیزی پرداخته است.
در کنگره ملی بزرگداشت مقام ادبی احمد عزیزی - 1394 - ، مجموعه مقالاتی از نویسندگان مختلف درباره این شاعر به چاپ رسیده است. امّا تا کنون درباره بررسی تطبیقی سیمای اهل بیت - علیهم السّلام - در شعر دو شاعر، پژوهشی جامع و دقیق صورت نگرفته است، لذا با گردآوری برخی منابع، که به سختی امکان پذیر بوده است به چنین مهمّی در این پژوهش پرداخته شده است. کمبود منابع؛ از دشواریهای این پژوهش بوده است.
-4-1روش پژوهش و چارچوب نظری
چارچوب نظری تحقیق این پژوهش بر نظریه ادبیات تطبیقی استوار است. در این رهیافت، ادبیات تطبیقی بهعنوان ابزاری جهت ایجاد نزدیکی میان ملّتهای مسلمان بهکار می رود و روابط و مناسبات آثار ادبی بر اساس اصل تأثیرپذاری و تأثیرپذیری، یا اصل تشبه میان آنها بررسی میشود. از منابع مورد استفاده در پژوهش حاضر، دیوان احمد وائلی و اشعار احمد عزیزی و مصادر مرتبط با این دو شاعر و آثار آنان است.
.3کارکردهای تصویرپردازی در شعر دینی احمد وائلی و احمد عزیزی
»تصویرهای شعری به مثابه ابزاری هستند که معنی را تقویت می کنند و بر قدرت تأثیر حسّی شعر میافزاید.
صورتهای خیال علاوه بر آن که زبان شعر را به سهم خود از زبان نثر متمایز می کند، - مثل موسیقی شعر-ظرفیّت زبان را نیز برای برانگیختن عاطفه افزایش میدهد. صور خیال سبب می شود که جهانی که شاعر در آن شعر عرضه می کند، با جهانی واقعی که ما به آن عادت کردهایم، تفاوت پیدا کند و همین تازگی و غرابت جهان شعر که بیتردید خیال در پدید آوردن آن نقش بسزایی دارد، سبب میشود که توجّه ما به متن جلب گردد.
یکی از این تصویرهای شعری، کنایه و مجاز می باشد. وائلی در شعر دینیاش از ارزش بلاغی کنایه و مجاز و تأثیرگذاری آن بر مخاطب غافل نبوده است. وی گونههای مختلف کنایه و مجاز را در شعرش به کاربرده است هرچند که بَسامد کاربردی آن نسبت به دیگر صُور خیال اندک است. سنجش تصاویر هنری شعر دینی وی در ابعاد کنایه و مجاز، افقهایی از خلّاقیّت و هنر دو شاعر را به روی خوانندگان می گشاید تا از این رهگذر بهتر بتوانند با تجربههای شعری و بیان ادبی آنها آشنا شوند که در ادامه بحث به هنرنمایی دو شاعر در به کار بردن این دو صنعت
در بخشی از اشعارشان اشاره خواهیم داشت؛
.1-3کنایه
کنایه در لغت عبارت است از تعریض و ترک تصریح و در اصطلاح علمای بیان استعمال لفظ و اراده لازم معنی آن است. - صفا، - 47 :1377 کنایه یکی از صورتهای بیان پوشیده و اسلوب هنری گفتار است. "به وسیله این فن، معانی عقلی در تصویر محسوس آورده می شوند تا بدین صورت معانی آن را کشف و بیان کند و تصویری بیافریند که زبان عادی از به تصویر کشیدن آن عاجز باشد
