بخشی از مقاله
چکیده
انگیزه تحقیق و نیاز بهآن همواره زندگی انسان را در طول تاریخ بهخود مشغول داشته است. این مسئله منجر به توسعه علم و دانش در تاریخ بشر شده است و امروزه توسعه جوامع نیازمند تحقیق در همه زمینههای علمی است. نهادهای آموزشی مانند سایر سازمانها برای توسعه و رشد خود نیازمند پژوهش و تحقیق همه جانبه هستند. امروزه دانشگاهها و موسسات آموزش عالی با شرایط و محیطی پیچیده و متلاطم رو بهرو هستند.
پویاییها و تحولات شدید محیطی عصر کنونی ضرورت برنامهریزی برای رویارویی با این تحولات را بیش از پیش نمایان ساخته است. همه سازمانها در جامعه رای توسعه و رشد خود نیاز به پژوهش، تحقیق و برنامهریزی دارند، زیرا زیربنای تصمیمگیریهای درست و بجا در سازمانها، پژوهشهای کاربردی است. در این میان توجه به پژوهش و برنامهریزی آموزشی به عنوان استراتژی کارآمد با توجه به محیط دانشگاهها میتواند نقش مهمی در پیشبرد و دستیابی به اهداف نظام آموزشی داشته باشد. لذا در این پژوهش برآنیم که جایگاه پژوهش و برنامهریزی آموزشی، در پیشبرد اهداف نظام آموزشی به ویژه در دانشگاهها موسسات آموزش عالی را بررسی کنیم.
.1 مقدمه
از گذشته تا بهحال، حس کنجکاوی در نهاد آدمی بوده، هست و خواهد بود. بشر همواره سعی داشته است که رازها و اسرار سر بسته را برای خود بشکافد و حقایق پنهان را برای خود آشکار کند. میل به ارضای این حس موجب شده است که بشر به کشف مجهولات و در نتیجه، پیشرفتهای چشمگیر در تمامی زمینههای علمی دست یابد. جهان در حال گذراندن آخرین روزهای دهه اول از قرن بیست و یکم است. دهه ای که ره آورد آن برای بشریت تحول در عرصههای مختلف زندگی بوده است.
نظامهای آموزشی برای حفظ کارآمدی خود در این عصر متحول، که تغییر بخشی از نظم طبیعی آن است نیازمند نو کردن مداوم خود هستند - امیدی،. - 1386 هرگونه تحول در تعلیم و تربیت نیازمند اطلاعات است. از این رو در دنیای امروز که رشد و گسترش علم و فناوری از عناصر مهم پیشرفت و توسعه در تمامی ابعاد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره به حساب میآید، نهادها و نظامهای آموزشی و پژوهشی نقشی بسیار عظیم و پر اهمیت دارند.
انگیزه تحقیق و نیاز به آن همواره زندگی انسان را در طول تاریخ بهخود مشغول داشته است - نوروز زاده و همکاران، . - 1386 این مسئله منجر به توسعه علم و دانش در تاریخ بشر شده است و امروزه توسعه جوامع نیازمند تحقیق در همه زمینههای علمی است - امینیایی،. - 1389 ما معتقدیم که کشور توسعه یافته، بدون انسان توسعه یافته فراهم نمیشود، یعنی پشتوانه توسعه کشور، انسان توسعه یافته است و این ا نسان با پژوهش و در آموزش و پرورش بوجود میآید. آنچه امروزه در آموزش و پرورش بعنوان تحول بنیادین از آن یاد میشود، مبنای پژوهش و پژوهش محوری است. اسناد تحولی که بنده توفیق خدمت در تدوین برخی از آنها را داشته ام، نگاه ویژه ای به پژوهش و ساختن انسان های پژوهشگر دارد.
درتعلیم و تربیت، کار پژوهشی به معنی داشتن یک تصویر دقیق علمی واقع بینانه از وضع موجود و بررسی راهکارها و راهبردها و روشهایی که باید به وضع مطلوب برسد اهمیت بسیار راهبردی دارد. یعنی پژوهش در عرصه تعلیم و تربیت یک گام بسیار زیربنایی برای بقیه قدمها تلقی میشود و هرگونه کم توجهی به این مسئله موجب میشود تلاشهای تعلیم و تربیت و سرمایهگذاریها و همتهای انجام شده نتواند به هدف برسد.
نهادهای آموزشی مانند سایر سازمانها برای توسعه و رشد خود نیازمند پژوهش و تحقیق همه جانبه هستند. در غیر این صورت از نوآوری و خلاقیت دور خواهند ماند و ایستا و فرسوده خواهند شد - آقا زاده، . - 1385 تولید و اشاعه دانش و نقد آن، کارکردی است کهعمدتاً از مؤسسات آموزش عالی، انتظار می رود. آموزش عالی به عنوان متولی تحقیق و پژوهش در کشور متأسفانه صرفاًبه نقش آموزشی خود بسنده کرده است. پژوهشهای آموزشی مهمترین وسیله برای تولید اطلاعات لازم و کافی در عرصه نظر و عمل آموزش و پرورش هستند.
برنامهریزی و استفاده بهینه از فرصتها، موضوعی بسیار مهم است. این موضوع برای دانشجویان و دانشپژوهان و دانشآموزان جوان، بسیار ارزشمند است - قنبری و تنکابنی،. - 1385 برنامهریزی از جمله واژگان سهل و ممتنع است؛ زیرا ظاهری ساده و باطنی پیچیده دارد. امروزه سرعت تولید اطلاعات و تحولات علمی و فنی برخاسته از پژوهشها چنان ا ست که سخن از اهمیت تحقیق و پژوهش گفتن، امری بدیهی و پیش پا افتاده تلقی میشود.
شکی نیست که پژوهش امری مهم و حیاتی برای جامعه محسوب میگردد زیرا تحقیقات در ایجاد ارزش افزوده کلان اقتصادی، تولید علمی، تولید صنعتی، خودکفایی، درآمد سرانه، تغییرات اقتصادی اجتماعی سیاسی و فرهنگی، اشاعه علم و فرهنگ و دانش و به طور کلی توسعه ملی کشور در ابعاد مختلف تأثیر قابل توجهی دارد - . - Ngara,2002 پژوهش بستر توسعه همه جانبه کشورها است. پژوهش آموزشی کاربردهای منظم علمی به منظور مطالعه مسائل تدریس و یادگیری در درون نظام رسمی آموزش و پرورش است که با تبیین مفاهیم مرتبط با آنها صورت میپذیرد. پژوهش بستر توسعه همه جانبه کشورها است. پژوهش آموزشی کاربردهای منظم علمی به منظور مطالعه مسائل تدریس و یادگیری در درون نظام رسمی آموزش و پرورش است که با تبیین مفاهیم مرتبط با آنها صورت میپذیرد.
تمامی بررسیها نشان میدهد که بین پیشرفت در کارهای پژوهشی یک جامعه و شتاب توسعه فراگیر و پایدار آن جامعه یک رابطه مستقیم وجود دارد، به عبارت دیگر پژوهش، زیر بنای توسعه است. جامعهای موفق است که مبنای تمام کارهای آن پژوهش باشد و تصمیمگیریها و سیاستگذاریهای آن از سوی موسسات علمی و پژوهشی پشتیبانی شود. بنابراین پژوهش محور کردن برنامهریزیها و تصمیمگیریها باید یکی از جدیترین راهبردهای حاکم در تعلیم و تربیت نیز باشد - اقدسی، . - 1389 همه سازمانها در جامعه برای توسعه و رشد خود نیاز به پژوهش و تحقیق دارند، زیرا زیربنای تصمیمگیریهای درست و بجا در سازمانها، پژوهشهای کاربردی است.
در غیر این صورت سازمان اگر به عقب برنگردد، حداقل در جای خود در جا خواهد زد و از نوآوری دور خواهد ماند. علاوه بر این یکی از راههای جلوگیری از زوال و فرسودگی سازمانی، توسعه پژوهش و تحقیق در سازمان است. در هر سازمانی یک مؤسسه تحقیقاتی، پشتیبان و ضامن ادامه فعالیتهای سازمان تحقق اهداف آن است. نظام آموزش عالی بهعنوان یک نظام پویا، هوشمند و هدفمند در اینباره نقش عمدهای چون تربیت نیروی انسانی مورد نیاز جامعه، ترویج و ارتقای دانش و گسترش تحقیق و تتبع و زمینهسازی برای توسعه کشور دارد و تحقق این اهداف، وسواس علمی- پژوهشی خاصی را طلب میکند - ,. - Carr2007 حال با توجه بهنقش اساسی و مهم آموزش عالی در نظام تحقیقاتی کشور باید گفت متاسفانه، یکی از کلیدیترین و مهمترین ضعفهای نظام تحقیقاتی کشور در این واقعیت رخ مینماید که آموزش عالیصرفاً به نقش آموزشی خود بسنده کرده است.
از طرف دیگر وضعیت تحقیقات در زمینه آموزشی با ضعف و نقصان بیشتری همراه است. تحقیقاتی که موضوع آن انسان است و دقیقترین، ارزشمندترین و پیچیدهترین موضوعات را به خود اختصاص داده است. عوامل متعددی در ناشناخته ماندن و کم بها دادن به تحقیقات در آموزش عالی دخالت دارند، به همین جهت در تعلیم و تربیت موانع محدودیتهای بیشماری پیش روی محققان قرار داشته و دارد که باید از میان برداشته شود.
استادان از عوامل اصلی و مهم نظام آموزشی کشور هستند - تصدیقی،. - 1394 از آنجا که نقش آموزش و پرورش در توسعه اقتصادی، اجتماعی و تعیین کننده است و بخش عمده نیروی انسانی مورد نیاز بخشهای مختلف جامعه در آموزش عالی تربیت میشود، تقویت و توسعه این بخش زیر بنای توسعه سایر بخشها خواهد بود. از این رو، محیط آموزش عالی باید بهگونهای سازنده و در زمینهای بهوجود آید که بر پایه تحقیق و پژوهش استوار باشد و با ایجاد امکانات و به تناسب نیاز کشور، استادان راعملاً درگیر تحقیقات آموزشی کند.
در سالهای قبل و خصوصاً در دهههای میانی قرن گذشته، مسائل و مشکلاتآموزش عالی، عمدتاً درونی بوده و براساس همین بینش، کمتر به چالشهایی که مرتبط با عوامل بیرونی سازمانها است، پرداخته شده فضای فیزیکی، آزمون ورودی، امکانات رفاهی برای دانشجویان و غیرهعمدتاً از مسائل درون سازمانی هستند باپیشرفت فنآوری خصوصاً فناوری اطلاعات و ارتباطات، دانشگاهها در تعامل بیشتری با محیط پیرامون خود قرار گرفته اند. لذا، بر همین اساس ضرورت دارد با رویکردی چالش محور به آموزش عالی نگریسته شود . - Reid,2010 - نحوه و چگونگی اشتغال دانش آموختگان، روند تغییرات جمعیتی نظامهای حکومتی و بینشهای سیاسی، پدیده فرار مغزها و غیره از جمله چالشهایی هستند که نظام آموزش عالی در دوران معاصر با آنها در کشاکش است.
امروزه دانشگاه با توجه به اوضاع جهانی یعنی وضعیت علمی، فناورانه، اقتصادی و وضعیت بینالمللی با چالشهای بزرگی مواجه است. شناخت این چالشها به ما کمک میکند تا بتوانیم خودمان را برای رسیدن به توسعه آماده کنیم. در این مقاله به برخی از مهمترین چالشهای آموزش عالی در ایران به صورت مختصر اشاره میکنیم - . - Gadamer,2008 از جمله وضیعت لازم برای بهبود عملکرد نظام آموزشی کشور و ارتقای کیفیت آن، انجام پژوهشهای آموزشی است. شناخت و تفسیر پدیدههای آموزشی نیاز به فراهم کردن اطلاعات دارد و این مهم از طریق پژوهش و تحقیق میسر است.
تحقیق در آموزش تنها ابزاری است که برای بهسازی و ایجاد تغییرات مفید در کیفیت، برنامهها و عملکردهای آموزشی به کار برده میشود - ستاری،. - 1389 هیچ بهبود کیفی در تعلیم و تربیت را نمیتوان بدون دخالت این ابزار به مرزهای اطمینان و اعتبار رساند. بشر نیازها و ضرورتهای گوناگون و متنوعی دارد که بدون تردید رفع آنها تنها در سایه پژوهش میسر است، اما بهرغم اهمیت این نقش، جایگاه بررسی عوامل تاریخی در وضعیت موجود کشورمان حاکی از عدم رشد فعالیتهای پژوهشی در نظام آموزشی کشوراست. عدم توجه به امر پژوهش در نظام آموزشی زیانهای جبران ناپذیری را برای جامعه به دنبال خواهد داشت. بدان امید که توجه به پژوهش در نظام آموزشی روز به روز رشد بیشتری داشته باشد - ,. - Mazzoli,2009
-1-1مبانی نظری برنامه ریزی
برنامهریزی فرایندی برای تصمیمگیری است. یعنی چگونه آینده بهتر از حال باشد و چه تغییراتی برای این بهبود ضروری است و چگونه این تغییر باید به کار گرفته شود. برنامهریزی فرایند مستمری است از تصمیمهای سیستماتیک با در دست داشتن بهترین اطلاعات ممکن نسبت به آینده، سازماندهی منظم کوششهای لازم برای انجام این تصمیمها و سنجش و مقایسه نتایج به دست آمده با انتظارات از طریق فراگرد بازخور. برنامهریزی فرایندی است که با شناخت گذشته و تجزیه و تحلیل حال، طرح مطلوب و مورد نظر در آینده را ترسیم میکند و در روند آن از کلیه امکانات موجود جهت رسیدن به اهداف استفاده میکند.
برنامهریزی فرایندی است دارای مراحل مشخص و به هم پیوسته برای تولید یک خروجی منسجم در قالب سیستمی هماهنگ از تصمیم ها. برنامه، بیانی روشن، مستند و مشروح از مقاصد و تصمیمها است. بهطور کلی برنامهریزی فرایندی است که مدیران به وسیله آن اقدامهای آینده را طوری پیش بینی و تعیین میکنند که منجر به تحقق هدفهای مطلوب گردد. برنامهریزی عبارت است از طراحی عملیات برای تغییر یک شیء یا موضوع بر مبنای الگوی پیش بینی شده.
وجه اشتراک کلیه این تعاریف در موارد زیر خلاصه میگردد:
✓ ماهیت برنامهریزی با پیش بینی همراه است
✓ برنامهریزی یک نظام تصمیمگیری است
✓ بهینهسازی از مهمترین اصول در برنامهریزی میباشد
✓ برنامهریزی بر نتایج مطلوبی تاکید داردکه در آینده به دست میآید - مشرف زاده و همکاران،. - 1393
هدف از برنامه ریزی
· بهطور کلی اهداف هر برنامهریزی عبارتند از:
· افزایش احتمال رسیدن به هدف از طریق تنظیم فعالیتها
· افزایش منفعت اقتصادی از طریق مقرون به صرفه ساختن عملیات
· متمرکز شدن بر طرق دستیابی به مقاصد و اهداف و احتراز از انحراف از مسیر
· مهیا ساختن ابزاری برای کنترل.
مبانی برنامهریزی در دانشگاهها
در نظام آموزش عالی، برنامهریزی با شناسایی روندها، گرایشها، مسائل و مشکلات نظام، آمادگی لازم برای رویارویی با تغییرات و تحولات آتی را فراهم ساخته و با شناسایی وضع موجود، برای ترسیم وضعیت مطلوب در چارچوب برنامهها و سیاستهای بلندمدت، اقدام میکند. در عمل، برنامهریزی کوششی برای استفاده موزون و متعادل از کلیه منابع فیزیکی، مالی و انسانی در جهت ارتقای سطح دانشگاه در داخل و در سطح بین الملل است - اقدسی،. - 1389 بنابراین ابزاری برای تمرکز عقل و دانش و مهارتهای فنی در جهت تنظیم و اجرای نقشههایی برای رشد و تکامل دانشگاه میباشد. پس ازبُعد روش، میتوان برنامهریزی را پلی بین حقیقتیابی و پیریزی خط مشی تصور کرد.
