بخشی از مقاله
مقدمه
الحمد لله الذي لا يبلغ مدحته القائلون و لايحصى نعماءه العادون و لا يؤدی حق المجتهدون. الذي لايدر که بعد الهمم و لا يناله غوص الفطن. فطر الخلايق بقدرته و نشر الرياح برحمته و وتد بالصخور میدان ارضه. نشهد أن لا اله الا الله و أن محمد(ص) عبده و رسوله (نهج البلاغه، فیض الاسلام، ۱۳۵۱، ص22)
با درود و تحیت بر روان تابناک مقربان درگاه او، علی الخصوص مهبط وحی و تنزیل کتاب مبین و پیشوای بزرگ آیین ما.
ان الله وملائكته يصلون على النبي يا أيها الذين آمنوا صلوا عليه و سلموا تسليما
نهج البلاغه، بعد از قرآن کریم، دریای مواج و پرخروشی است که هر قطره آن می تواند عطش تشنگان به حقیقت را سیراب کند.
علمای اسلام کتاب نهج البلاغه را اخ القرآن نامیده اند؛ یعنی همان طور که قرآن کریم کتاب آسمانی است و خدای عزوجل آن را به زبان پیامبر اکرم (ص) بیان فرموده، نهج البلاغه نیز کتابی است که سخنان آن از منبع علم الهی تراوش و به زبان باب مدينة علم امير المؤمنين (ع) جاری شده است.
نهج البلاغه را سید شریف رضی به سال ۶۰۰ ه. ق. گردآوری کرد. این کتاب، بهترین اثر و نشانه دین مقدس اسلام و مذهب شیعه جعفری است؛ دریای بی پایانی است شامل مسائل علمی، ادبی، دینی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی؛ و روی دو پایه برهان یعنی «عقل » و « علم » استوار است.
نهج البلاغه از زبان کسی جاری شده که نمونه کاملی از معرفت الهی است.
این کتاب، بیان کننده اسرار حقایق قرآن کریم و نجات دهنده گمراهان است.
هر کسی طالب خیر و آسایش و نیک بختی است، باید نهج البلاغه را الگوی خویش در زندگی قرار دهد.
مولای متقیان، پرچمدار میدان بلاغت و فصاحت، در این کتاب گهربار و بی نظیر، شیوایی کلام را به نهایت کمال رسانده است تا جایی که اهل و ارباب خرد از این همه رسایی و زیبایی کلام، حیران و سرگردان مانده اند.
غایت فصاحت نهج البلاغه، ایجاز لفظ و اعجاز در معانی است. این کتاب بعد از قرآن کریم، بهترین نمونه ایجاز است.
شارحین نهج البلاغه
۱. ابن ابی الحدید: ادیب و مورخ اهل سنت و از رجال دولت بنی عباس. وی در قرن 6.۷، همزمان با عطار می زیست.
٢. ابن میثم: فاضل و عالم و متکلم قرن هفتم
3 . شیخ محمد عبده: از دانشمندان و ادبای مصر که حدود صد سال پیش، نهج البلاغه را شرح کرده است. وی به کمک سید جمال الدین اسد آبادی، روزنامه عروه الوثقی را در پاریس منتشر می کرد.
4 .علی نقی فیض الاسلام: به سال ۱۳۷۰ ه. ق؛ نهج البلاغه را در مدت 6 سال و در 6 جزء ترجمه کرد. فیض، همه مسائل علمی، ادبی، دینی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی در نهج البلاغه را به طور مختصر، ساده و روان شرح داده است.
نهج البلاغه، از ۲۳۹ خطبه، ۷۹ نامه و ۹۷۲ سخن کوتاه، شامل حکمت و پند و اندرز، تشکیل شده است.
مقاله حاضر، دربرگیرنده خطبه ها، حكمتها و نامه هایی است که درون مایه آنها مذمت دنیا و ترغیب به آخرت است. از نکات برجسته و بارز این مقاله، آراستن خطبه ها به زیورهای کلام و همراه کردن آنها با اشعار امیر المؤمنین علی (ع) و برزگان ادب فارسی است.
خطبه ها
خطبه 42
الا ان الدنيا قد ولت حذاء و ان الآخره قد اقبلت (ف۲ و ۳)
بدانید دنیا به سرعت از شما روی بر می گرداند و آخرت به استقبال شما می آید.
و لكل منهما بنون: فكونوا من ابناء الآخره و لا تكون من ابناء الدنيا. پس، از فرزندان آخرت باشید نه از فرزندان دنیا. آرایه های ادبی: تضاد (ولت و اقبلت) و (دنیا و آخرت)
خطبه ۵۲
قد أمر فيها ما كان حلو و کدر منها ما كان صفوا
شیرینی آن به تلخی بدل می شود و صافی آن به تیرگی می گراید
آرایه های ادبی: تضاد بین (مر و حلو) و (کدر و صفو)
خطبه ۹۸
عباد الله! أوصيكم بالرفض لهذه الدنيا التار که لكم و ان لم تحبوا ترکها (ف۱)
بندگان خدا شما را سفارش می کنم به ترک این دنیا که سرانجام شما را رها می کند؛
هر چند به ترک آن میل نداشته باشید.
آرایه های ادبی: اشتقاق و جناس ناقص افزایش بین (تارک و ترک)
و لا تنافسوا في عز الدنيا و فخرها و لاتعجبوا بزينتها و نعمها (ف4)
فان عزها و فخرها الى انقطاع و ان زينتها و نعمها الى زوال (ف4)
پس به عزت و افتخار دنیا دل مبندید و به زیورها و نعمت های آن فریفته نشوید؛ زیرا عزت و افتخار آن از بین می رود و زیورها و نعمتهای آن فانی می شود.
آرایه های ادبی: تناسب و مزدوج بين (عز و فخر) و (زینت و نعمت )
نکته: بین تمامی فرازها در این خطبه، آرایه موازنه به کار رفته است. موازنه عبارت است از هماهنگی و هم وزنی میان کلمات در قرینه های نثر و نظم؛ به عبارت دیگر، تقابل سجع است در قرینه های نثر و نظم. بیشک، در بیشترین فرازهای نهج البلاغه آرایه موازنه و ترصیع وجود دارد.
خطبه 81
ما اصف من دار اولها عناء و آخرها فناء(ف1)
آرایه های ادبی: در این فراز هم آرایه موازنه و هم آرایه تضاد به کار رفته است. تضاد بین (اول و أخر) و (عناء و فناء)
تحرز من الدنيا فان غنائها محل فناء لا محل بقاء
فصفوتها ممزوجه بکدوره و راقها مقرونه بعناء
دیوان امیرالمومنین، 1369 36
دوری کنید از دنیا، زیرا دنیا محل فناء است نه محل بقاء زیبایی های آن با کدورت و رنج و آسایش آن با سختی و ناراحتی همراه است.
ما هذه الدنيا لطالبها الا عناء و هو ما بدری (همان، ص16 )
دنیا برای عاشقان، غیر از درد و رنج چیزی نیست؛ اما افسوس که انسان ها این را درک نمی کنند
. جميع لذائذ الدنيا غرور ولا يبقى لمسرور سرور
(همان)
همه لذایذ و خوشی های دنیوی، غرور و فریبی بیش نیست و اگر هم شادی باشد، برای هیچ کس باقی نمی ماند.
آرایه های ادبی: جناس ناقص بين (غرور و سرور)
رسول اکرم (ص) به هنگامی که خوشی و خیری روی می آورد، بیش از حد مسرور و خوشحال نمی شد؛ زیرا می دانست که خوشیها دائمی نیست، بلکه موقتی است و دوام و بقایی ندارد. انسان هر چه بیشتر به چیزی دل ببندد، وقت جدایی، درد و رنج وی بیشتر خواهد شد.
فما كان مفرحأ اذا الخير مسه.
همچنین، وقتی خبر خوشی به رسول اکرم (ص) می رسید، بیش از حد خوشحال نمی شد؛ چراکه خوشحالی و غرور بیش از حد، باعث غفلت انسان از پروردگار می شود.
مپندارید که عیش و طیش به پایان نخواهد رسید و لباس عمر به فرجام نخواهد دید. باش تا اجل معهود، دامن امل نامحدود بگیرد و چراغ حیات به وزش باد ممات فرو میرد. (مقامات حمیدی، ۱۳۷۲: 109)
انظروا الى الدنيا، سرورها مشوب بالحزن (خ ۱۰۲، ف۳)
به دنیا نگاه کنید و عبرت بگیرید که چگونه خوشی های آن به حزن و اندوه آمیخته شده است.
آرایه تضاد بین (سرور و حزن).
خطبه ۱۱۰
اما بعد فاني احذركم الدنيا فانها حلوه خضره.(ف 1 )
پس از حمد و سپاس خدا و درود بر پیامبر اکرم (ص)، همانا شما را از دل بستن به دنیا برحذر میدارم؛ زیرا دنیا، به کام دنیا دوستان سبز و خرم است.
لا تدوم حبرتها و لا تؤمن فجعتها. (ف2)
شادی آن دائمی نیست و از درد آن آسوده نباید بود
آرایه های ادبی: تضاد بین (حیرت و فجعت)
فانيه فان من عليها. (ف7)
دنیا فانی شدنی است و هر چه در آن است، نابود می شود
آرایه های ادبی: جناس زاید بین (فانيه و فان)
افصح المتكلمين سعدی گوید
دو چیز حاصل عمر است: نام نیک و ثواب از این دو در گذری، كل من عليها فان
(کلیات سعدی، ۱۳۱۹: قصاید، ص 43)
مولانا نیز در این زمینه گوید
از جمادی مردم و نامی شدم وز نما مردم به حیوان سر زدم
مردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم کی زمردن کم شوم
حمله دیگر بمیرم از بشر تا برآرم از ملایک بال و پر
وز ملک هم بایدم جستن زجو کل شیء هالک الا وجهه
بار دیگر از ملک پرآن شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
پس عدم گردم عدم چون ارغنون گویدم که انا اليه راجعون
مثنوی معنوی، ۱۳۱۹: ۲۰۰
همچنین در قرآن کریم آمده است
گل من عليها فان؛ و يبقى وجه ربک والجلال و الاكرام. (الرحمن/ ۲۸-۲۹)
استاد سخن سعدی (علیه الرحمه) در قصاید خود در این زمینه چنین می سراید:
این همه هیچ است چون می بگذرد تاج و تخت و امر و نهی و گیرودار
آنچه دیدی بر قرار خود نماند و این چه بینی هم نماند برقرار
صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادرا سیرت زیبا بیار
ای که دستت می رسد کاری بکن پیش از آن کز تو نباید هیچ کار
نام نیکو گر بماند ز آدمی به کزو ماند سرای زرنگار
( کلیات سعدی، ۱۳۱۹: قصاید، ص 43 )
خطبه ۱۱۲
و احذر كم الدنيا منزل قلعه(ف1)
دار هانت على ربها. فخلط حلالها بحرامها و خيرها بشرها و حياتها بموتها و حلوها بمرها (ف۲)
خيرها زهيد و شرها كثير
و جمعها ينفذ و ملكها يسلب و عامرها يخرب (ف4)
شما را بر حذر می دارم از دنیا؛ زیرا (دنیا) جای پایداری نیست.
دنیا سرایی است نزد پروردگارش خوار و پست؛ از این جهت، حلال آن به حرام و خیر آن به شر و زندگی آن به مرگ و شیرینی آن به تلخی آمیخته است.
خیر آن اندک است و شر آن بسیار
ومال و اندوخته های آن فانی، حکومت و دولتش گرفتنی (جداشدنی) و آبادی آن خراب شدنی است .
آرایه های ادبی: تضاد بين (حرام و حلال)، (خیر و شر)، (حیات و ممات) (حلو و مر)، (زهید و کثیر) و «عامر و يخرب»؛ که در نوع خود بی نظیر است. همچنین، در فراز ۲ و 4، آرایه موازنه به چشم می خورد (بیشتر واژه ها در قرینه ها هماهنگ و هم وزن است)
خطبه ۱۱۳
الدنيا آكل لايشبع و شارب لاينقع.
دنیا خورندهای است که هرگز سیر نمی شود و نوشنده ای است که هرگز سیراب نمی شود.
آرایه های ادبی: در این فراز، آرایه موازنه به کار رفته است.
فلک گردان شیری است رباینده که همی هر شب زی ما به شکار آید
