بخشی از مقاله
چکیده
با رشد جمعیت،گسترش شهرها از مراکز به سمت حاشیه و مناطق بکر بیشتر شده است و این خود زمینهای برای استفاده از مناطق با کاربری هایی همچون کشاورزی برای شهرنشینی میشود که این تغییراتی دائمی در سرنوشت محیط زیست به همراه دارد. بنابراین شناخت پیآمدهای زیست محیطی ناشی از توسعه شهر میتواند به کارشناسان مسائل محیط زیست در شهرها جهت برنامهریزی پایدارکمک بسزایی نماید؛ لذا در این مقاله توسعه افقی شهر یزد و پیآمدهای وارد شده بر محیط زیست شهری توسط این توسعه، از تکنیک ماتریس لئوپولد، استفاده گردیده است. ماتریس لئوپولد اصلاح شده، دامنه و شدت اثر هر فعالیت بر محیط زیست را میسنجد و به آن عددی بین -5 - خیلی بد - تا +5 - خیلی خوب - اختصاص میدهد و به تصمیم گیرندگان جهت بهبود وضعیت محیط زیست کمک میکند. در این تحقیق با انجام بررسی میدانی و مطالعات کتابخانهای، اثرات منفی توسعه افقی شهر یزد با نظر کارشناس زیست محیطی بررسی گردید. این ارزیابی نشان داد در مجموع فاکتور محیط فیزیکی - -350 - بیشترین اثر منفی و فاکتور اجتماعی - اقتصادی کمترین اثر منفی - -23 - را از فعالیت توسعه در شهر یزد متاثر شده است.
واژگان کلیدی: محیط زیست شهری، ماتریس لئوپولد، شهر یزد، توسعه افقی، فاکتور فیزیکی، اثرات منفی
-1 مقدمه
افزایش جمعیت و افزایش شهرنشینی، اثرات مثبت و منفی مختلفی بر روی انسان و محیط زیست داشته است. در مورد رابطه بین رشد جمعیت و آلودگی محیط زیست دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. دیدگاه نخست اشاره میکند که تأثیر افزایش جمعیت شهری بر افزایش آلودگی محیط زیست وجود دارد؛ زیرا با افزایش شهرنشینی، استفاده از زیرساخت، حمل و نقل و انرژی افزایش میابد؛ انتقال از کشاورزی به صنعت نیز باعث افزایش آلودگی میگردد. دیدگاه دوم تأکید میکند فرهنگ شهرنشینی باعث میشود مصرف انرژی در شهر نسبت به روستا بهینه تر و آلودگی کاهش میابد - شایسته و بوت، . - 2007
شهر یزد یک نمونه منحصر به فرد از گسترش افقی بی رویه و گسترده ترین شهر کشور از نظر سرانه بالای زمین شهری که روند تغییرات تراکم جمعیتی آن پیوسته نزولی بوده و در سال 1389 به کمترین میزان تراکمی کاهش یافته است. در سال 1385 بیش از یک چهارم فضای شهر خالی و بلااستفاده مانده است - زنگنه شهرکی و همکاران، . - 1391 رشد کالبدی شهر یزد الگوی تصادفی متمایل به پراکنده داشته و دارای تمرکز پایین جمعیت و اشتغال است. با وجود رشد با قواره و فشرده طی سال های 1335 تا 1345 ، شهر یزد در سال های 1345 تا 1365 و 1365 تا 1375، به ترتیب رشد فضایی پراکنده ای را به میزان 35 درصد و 65 درصد داشته است - زیاری و همکاران، . - 1393 در این ارتباط شهر یزد بیشترین آسیب را از رشد سریع و پراکنده متحمل شده است که با وجود فشردگی در مرحله پیدایش، رشد طبیعی آن امروز گرفتار ساختاری بیمارگونه است - تقوایی، سرایی، . - 1383
-2 بحث
جهت شناسایی عوامل تاثیر گذار در پیآمد زیست محیطی توسعه شهر یزد از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. ابتدا منابع معتبر، عکس هوایی منطقه، روند گسترش فیزیکی فضایی و حریم قانونی شهر یزد در دوره های مختلف مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعد نقشه ها، آمار و اطلاعات لازم از جمله اطلاعات مربوط به کیفیت آب آشامیدنی، وضعیت خاک شناسی و زمین شناسی منطقه، محیط زیست طبیعی، آب و هوا و غیره از سازمان های مربوطه جمع آوری شد. سپس با استفاده از مطالعات و سایر منابع اطلاعاتی تاثیر افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش فیزیکی شهر یزد بر ایجاد و تشدید انواع آلودگی و تاثیر بر محیط زیست مورد تجزیه و تحلیل توسط ماتریس لئوپلد قرار گرفته است.
ماتریس لئوپولد شامل دو محور میباشد. فعالیتهای پروژه درمحور افقی، فعالیت ناشی از انجام عملیات و فاکتورهای زیست محیطی در محور عمودی، اثراتی که در نتیجه عملیات بر محیط زیست تأثیر میگذارد - پناهنده و همکاران، . - 1389کارشناس زیست محیطی با بازدید میدانی از محل، شدت و اهمیت اثرات هر فعالیت را بر زیر معیارهای زیست محیطی شامل؛ محیط فیزیکی، بیولوژیکی و اجتماعی- اقتصادی امتیازدهی کرده و در نهایت مجموع اثرات مثبت و منفی توسعه شهری را تعیین میکند. نهایتا مشخص میشود توسعه شهر بر کدام زیر مجموعه از محیط زیست اثرات بیشتری بر جای گذاشته است.
.1-2 اثرات بر روی آب شهر یزد
زندگی شهری با تولید انواع آلاینده ها توأم میباشد که برای از بین بردن تمامی آنها از آب استفاده میشود. بنابراین هدایت غیر اصولی آبهای آلوده به سمت منابع آبی، آلودگی آنها را در پی خواهد داشت - واحدیان و همکاران،. - 1393 افزایش نرخ جمعیت، پراکندگی شهری را موجب میگردد که خود عاملی در تخریب کیفیت آب میباشد. شکل گیری و گسترش شهرها مترادف با تغییر کاربری اراضی می باشد و تغییر کاربری اراضی مترادف با افزایش سطوح غیرقابل نفوذ می باشد. در طی این فرآیند مقدار آب و فاضلاب ناشی از بارشها که قبلاً در حوضه های آبریز به درون زمین نفوذ کرده و سفره های آبهای زیرزمینی را به وجود می آورد به رواناب تبدیل و سبب آبگرفتگی خیابان ها و کوچه ها می شود.
ایجاد دیواره های طولی - در صورتی که با مطالعات دقیق اولیه همراه نباشد - ، پرنمودن و کاهش فضای بستر رودها و مسیل ها، ریختن زباله ها و نخاله های ساختمانی و همچنین ساماندهی غیرعلمی رودخانه ها، فرآیند خروج طبیعی و به موقع روانابهای ناشی از بارشها را با مشکل مواجه کرده وطغیانی شدن رودخانه و بالاخره به زیرآب رفتن اماکن و تاسیسات شهری را به دنبال دارد - کریمی سلطانی، . - 1382افزایش ساخت و ساز به دنبال توسعه شهر سبب تولید مقادیر زیادی نخاله ساختمانی میشود در درون دره ها و کانالهای اطراف شهر تخلیه می شوند که در برخی مناطق سبب انسداد کامل آبراه ها و آلودگی آنها گشته است.
گسترش افقی شهر در سالهای اخیر موجب نابودی منابع آبی پایدار شهر - چشمه ها و قنوات - شده است. افزایش وسعت شهر و نیز جمعیت همراه با پارامترهای دیگری نظیرافزایش آگاهی و رفاه که بهبود وضعیت بهداشت جامعه را نتیجه میدهد، منجر به افزایش شدید تقاضای آب برای مصرف میگردد. برداشت بیش از حد از سفره آب و محدودیت منابع تغذیه کننده و عدم اقدام جدی جهت تقویت سفره موجب کاهش سالیانه سطح آب میگرد - حاج ملک و حافظی مقدس، . - 1386
.2-2 اثرات بر روی خاک شهر یزد
از آنجا که قناتها در زیر سطح شهر یزد اکثرا خشک هستند نشست را افزایش میدهند و در اثر برداشت بی رویه از منابع آبی و ساخت و ساز بر روی نخاله های دست ریز، که طی مراحل مختلف توسعه شهر در حاشیه کالها، مسیل ها و قنوات بایر دفن شده اند، فرونشست های محلی در سطح شهر یزد گسترش یافته است - شهرداری یزد، . - 1382از طرفی، خاک در مناطقی که دوره خشک طولانی و بعد از ان دوره آب و هوایی بارانی دارند مستعد تورم پذیری بیشتری هستند. در نتیجه در سطح شهر،جاده، دیوار ساختمان و در خطوط مواصلاتی باعث بروز مشکلات میشود. همچنین با وجود بارش سیلابی و جاری شدن در سح شهر در داخل ترک نفوذ و باعث گسترس ترک شده نشست افزایش میابد. در نتیجه مقاومت زمین کاهش میابد - حاج ملک و حافظی مقدس، . - 1386
.3-2 اثرات بر روی هوای شهر یزد
آلودگی هوای یزد نشات گرفته از فعالیت انسانی و آلاینده طبیعی - مانند طوفان و گردو غبار - میباشد. در بین منابع آلاینده متحرک در شهر یزد، خودروها درصد زیادی از حجم آلاینده ها را به هوا تزریق میکنند. ساکنان محدوده پیرامون شهر یزد در مقایسه با ساکنان مرکز شهر با سفرهای طولانی تر در سفرهای روزانه خود روبه رو هستند و بخش عمده سفرهای آنان با وسیله نقلیه شخصی صورت می گیرد. در نتیجه پیامد توسعه افقی شهر و افزایش طول مسافرت های درون شهری آلودگی بیشتر هوا خواهد بود - عزیزپور، اسمعیل پور، . - 1388 همچنین با رشد شهر، افزایش انباشت زباله در سطح شهر را خواهیم داشت، که طوفان و باد شدید آنها را در هوا پراکنده کرده و ایجاد بوی نامطبوع میکند و بر آلودگی هوای شهر میافزاید - شماعی و همکاران، . - 1392
.4-2 اثرات بر محیط زیست گیاهی و جانوری شهر یزد
با رشد شهر، افزایش تولید انواع پسماند در سطح شهر، خصوصا پسماندهای ویژه، گونه های گیاهی و جانوری در معرض آلاینده ها از طریق مکانیسم هایی همچون هضم، بلعیدن، تماس و جذب پوستی، فرآیندهای جذبی غشایی در میکروارگانیسم ها، رسوب غبارات بر روی برگ ها، جذب مستقیم از طریق ریشه و برگ آسیب بیشتری می بینند - حافظی مقدس و حاچی زاده، . - 1386
