بخشی از مقاله
چکیده
بیش از دو دهه است که نتایج زیان بار توسعه افقی شهرها و آثار و تبعات منفی زیست محیط آن مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. توسعه درونی یکی از راهکارهایی است که به منظور هدایت توسعه شهری در اراضی داخل شهر و جل وگیری از توسعه افقی آن توصیه می شود. توسعه درونی که در چارچوب اهداف توسعه پایدار و رشد هوشمند شهری قرار میگیرد، به معنی استفاده مجدد یا باززنده سازی اراضی یا بناهای درون شهری است که رها شده، خالی مانده یا کاربری مناسبی ندارند. اهداف آن تأمین مسکن و سایر خدمات شهری مورد نیاز و همچنین افزایش تراکم در مناطقی است که بر اثر توسعه افقی نیازمند سرمایه گزاری کلان جهت توسعه زیرساختها هستند.
با توجه به اهمیت توسعه درونی در شهرهای ایران، پژوهشی تحت عنوان »رهنمودهای طراحی شهری نواحی مسکونی واقع در بافت فرسوده شهری« در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجام شده که خلاصه نتایج و دستاوردهای آن در مقاله حاضر معرفی می شود. در این مقاله، ابتدا رابطه بین توسعه افقی و توسعه درونی به صورت توصیفی معرفی می شود، سپس جایگاه نظری توسعه درونی و شیوههای کلی طراحی متناسب با آن معرفی می شوند. بدین ترتیب که ابتدا گونه های اراضی مناسب برای طرح های توسعه درونی معرفی شده، سپس روش های مطالعه، شناخت و انتخاب سایت مناسب تشریح می شوند. در ادامه، اقدامات لازم برای آزادسازی اراضی و همچنین شرایط تاثیرگذار در طراحی سایت معرفی خواهند شد. در انتها، رهنمودهای عمومی برنامه ریزی در اراضی قابل باززنده سازی ارائه خواهند شد.
واژه های کلیدی: توسعه درونی، توسعه افقی، شکل شهر پایدار، مسکن.
-1 مقدمه
توسعه افقی و پیامدهای منفی آن، یکی از تبعات شهرسازی سریع است که در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه مشاهده می شود. این روند رشد شهری ابتدا در آمریکای شمالی و استرالیا مورد توجه و بررسی قرار گرفت. به علت تمایل شدید ساکنان نواحی شهری این مناطق به استفاده از اتومبیل به جای وسائل نقلیه عمومی و همچنین سایر شرایط اجتماعی و اقتصادی، گسترش افقی در شهرهای این مناطق با شدت بیشتری نسبت به شهرهای اروپایی که از سیستمهای حمل و نقل عمومی بهتری بهره می برند، حاکم شد. امروزه در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران نیز گسترش افقی به عنوان نوعی از توسعه شهری که می بایست با آن مقابله شود مورد توجه قرار گرفته است.
بر این اساس مقاله حاضر به بررسی راهکار توسعه درونی1 به عنوان یکی از چندین سیاست پیشنهاد شده برای کاهش یا محدود کردن گسترش افقی می پردازد. امروزه به دلیل توجه به حفظ منابع طبیعی و کاهش آثار زیستمحیطی گسترش بیرویه شهرها، رشد و توسعه درونی به عنوان یکی از رویکردهای طراحی شهری و معماری، مطرح شدهاست.2 به این ترتیب، بجای گسترش افقی شهرها، رشد آنها در محدوده موجود و با حداکثر استفاده از امکانات اراضی واقع در محدوده شهر، اولویت دارد. در ادبیات معاصر شهرسازی، توسعه درونی را یکی از راهکارهای دستیابی به اهداف رشد پایدار و هوشمند معرفی کرده اند. با توجه به تفاوت پتانسیل ها و گونه های اراضی درون شهری در هر منطقه، اهداف متفاوتی برای توسعه درونی مد نظر قرار می گیرد.
به عنوان مثال، در مناطقی که بعضی از اراضی و سایت های درون شهری به دلیل وجود کاربری های صنعتی، دچار آلودگی های زیست-محیطی می باشند، توسعه درونی با هدف ارتقای بهداشت و سلامت محیط، و از طریق تغییر کاربری یا فعالیت های موجود انجام می گیرد. یکی دیگر از اهداف توسعه درونی، ارتقای سرزندگی و نشاط در محلات مسکونی است که از طریق تغییر و اصلاح کاربری اراضی محلی بلااستفاده یا ناسازگار، انجام می شود. به تعبیر دیگر، توسعه درونی اهدافی فراتر از ساخت و ساز و پر کردن اراضی خالی و متروک بدنبال دارد و می توان هدف عمومی آن را ارتقا و بهبود شرایط زندگی در شهر از طریق استفاده مناسب یا تغییر الگوی استفاده از اراضی متروک، خالی یا دارای کاربری ناسازگار درونشهری دانست.علی رغم اینکه تحقیق و پژوهش در مورد توسعه درونی و راهکارهای آن در ایران، تازگی داشته و تجربه اندکی در این زمینه وجود دارد، اما در سالهای اخیر، توجه به اراضی درونی شهرها مورد توجه نهادهای دولتی کشور قرار گرفته است. شواهد زیر، نشاندهنده توجه ویژه به این امر است:
-1 در بند پنجم ماده 30 قانون برنامه چهارم توسعه کشور، به ضرورت جلوگیری از گسترش محدوده شهرها اشاره شدهاست: »احیای بافتهای فرسوده و نامناسب شهری و ممانعت از گسترش محدوده شهرها براساس طرح جامع شهری و ساماندهی بافتهای حاشیهای در شهرهای کشور با رویکرد توانمندسازی ساکنین این بافتها.3«
-2 در ماده ششم »قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن« که در تاریخ 1387/3/2 به تایید شورای نگهبان رسیده ، به ضرورت توسعه درونی برای تأمین مسکن اشاره شده است: » وزارت مسکن و شهرسازی موظف است نسبت به مطالعه و مکانیابی جهت تامین اراضی مورد نیاز در قالب انواع طرحهای توسعه شهری به صورت متصل - با اولویت توسعه درونی - ، منفصل - ایجاد مجتمع های مسکونی، شهرکها و شهرهای جدید - و همچنین توسعه سکونتگاههای موجود در پهنه سرزمین با رعایت ضوابط و مقررات شهرسازی اقدام نماید.4«
-3 مصوبه جلسه مورخ 78/8/10 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، به »منع افزایش محدوده شهرها تا تحقق تراکم های طرح های مصوب شهرسازی « اشاره کرده و دستگاه های ذیربط را موظف میکند که »برای ارتقای کیفیت و شرایط زندگی در محله های مرکزی و قدیمی شهرها و بوجود آمدن امکان عرضه بیشتر و به موقع زمین در بخشهای مذکور« اقدامات لازم را به عمل آورند - احسن، . - 1382
یکی از مهم ترین اقدامات بعمل آمده در رابطه با شناسایی پتانسیل اراضی درون شهری، مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری در رابطه با تعیین شاخص های شناسایی بافت های فرسوده شهری است - دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری، . - 1385 در واقع، هدف از معرفی این شاخص ها شناسایی محدوده خطرپذیر از نظر زلزله است که امکان امدادرسانی به آن نیز دشوار می باشد. با اینحال، از آنجا که محدوده شناسایی شده با این شاخص ها، پتانسیل بهسازی و استفاده بهینه از زمین شهری را نیز دارا میباشند، میتوان این مصوبه را به نحوی با توسعه درونی شهر، مرتبط دانست.
لذا، به نظر می رسد انجام یک مطالعه گسترده با هدف شناسایی پتانسیل ها و گونه های اراضی قابل استفاده برای توسعه درونی شهر، ضروری بوده و می تواند در هنگام تهیه طرح های توسعه شهری مورد استفاده قرار گیرد. هدف از مقاله حاضر که خلاصه دستاوردهای طرح پژوهشی »رهنمودهای طراحی شهری نواحی مسکونی واقع در بافت فرسوده شهری« را در بردارد، معرفی اجمالی مبانی نظری توسعه درونی و نحوه شناسایی و طراحی در نواحی دارای پتانسیل توسعه درونی، است.5 بدیهی است با توجه به تنوع اراضی و قابلیت های توسعه درونی، روش های طراحی متنوعی در این زمینه وجود دارند که بررسی تمام آنها خارج از چارچوب یک مقاله است.
-2 مبانی نظری
با توجه به مباحث مطرح شده تا کنون، در این بخش مفاهیم گسترش افقی، اراضی ناکارآمد و توسعه درونی با توجه به مطالعات بین المللی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس رهنمودهای عمومی طراحی برای اراضی درون شهری، معرفی می شوند.
1-2 گسترش افقی
گسترش افقی به نوعی توسعه شهری برنامه ریزی شده و یا بدون برنامه اطلاق می شود که متوجه خارج شهر و نواحی حاشیه ای آن بوده و از نظر شکل معمولا بافتی کم تراکم - جمعیتی و ساختمانی - و با فشردگی کم را شامل می شود. طبق شکل - 1 - در بسیاری از شهرهای دارای توسعه افقی نمودار فاصله تا مرکز شهر- تراکم نسبت به بافت های شهری با رشد طبیعی، شیب کمتری دارد . - Pichler-0LODQRYL ' 2007 - همچنین، پیوستگی بین ساختمان ها و قطعات زمین ساخته شده کم است و فضا های باز شهری کمی را در بر می گیرد. ویژگی اصلی این بافتهای شهری، وابستگی آنها به اتومبیل شخصی بوده و ضعف شبکه حمل و نقل عمومی در اکثر موارد به چشم می خورد. در آمریکای شمالی چنین مناطقی دارای فروشگاه های زنجیره ای بزرگ و مراکز خرید با دسترسی از بزرگراه ها و خیابانهای فرا منطقه ای هستند. بنابراین عملاً چنین شکل شهری تشویق کننده استفاده از خودروی شخصی است .
