بخشی از مقاله
چکیده
سبک زندگی اسلامی یکی از موضوعاتی است که ذهن بیشتر افراد جامعه اسلامی را به خود معطوف ساخته و به یکی از دغدغههای علمی و عملی ایشان تبدیل شده است. در این میان، موضوعات اخلاقی و به ویژه آن مواردی که به خانواده و امور زندگی افراد مربوط میشود، از اهمیت بالاتری برخوردار است. توسعه بر عیال یکی از این موضوعات اخلاقی است که نیاز به بررسی دقیق از دیدگاه منابع اسلامی، تبیین معنا و مشخص شدن حد و حدود آن میباشد. این مقاله با بررسی آیات و روایات مربوطه و تحلیل آنها، پس از ارائه معنا، ابتدا اهمیت و جایگاه این موضوع را مشخص نموده آنگاه به بیان فضیلت و ارزش آن پرداخته و سپس ویژگیهای مطلوب را در این باب متذکر شده است. در پایان نیز برای استحکام بنیانهای نظری این موضوع، ملاکها و سرچشمههای اخلاقی توسعه بر عیال بیان گردیده است.
کلیدواژهها: خانواده، توسعه بر عیال، رفاه خانواده، ملاک های اخلاقی، توسعه اقتصادی
بسم االله الرحمن الرحیم
مقدمه
خانواده مقدسترین نهاد، در بین اجتماعات بشری و محبوبترین بناها در نزد خدای متعال است که مسئولیت این نهاد مهم را، به دوش مرد گذاشته شده است. از این روی مرد نسبت به خانواده خویش وظایف متعدد شرعی، حقوقی و اخلاقی دارد. در این راستا، موضوعات اخلاقی بسیاری پیرامون این نهاد و در رابطه با این مسئولییت، وجود دارد که نیاز به بررسی و واکاوی دارد. یکی از این موضوعات که در روایات بر روی آن تأکید فراوان شده است، بحث توسعه بر عیال است که با توجه به تأکیدهای فراوان بر روی این موضوع در احادیث و جایگاه مهم آن در روابط اعضاء خانواده، لازم است که آن را از دیدگاه قرآن و روایات بررسی نموده، حد و حدود آن را مشخص کرده و نسبت به تبیین دقیق آن اقدام کنیم تا خانوادههای مسلمان، خصوصا مرد خانه به عنوان مسئول خانواده آگاهیهای لازم را در این زمینه کسب کرده و نسبت به اجرای آن در زندگی توجیه و ترغیب شوند.
همچنین لازم است که ملاکهای اخلاقی توسعه بر عیال را برشمریم تا جایگاه و خواستگاههای آن مشخص گردد و بنیانهای نظری آن مستحکم شود.متأسفانه برخلاف اهمییت این موضوع و کثرت جریان آن در متن زندگی خانوادهها، و لزوم توجه مسئول خانواده به این موضوع و رابطهی آن با سبک زندگی اسلامی، اثر قابل توجهی در این زمینه نگاشته نشده و تنها در برخی کتب فقهی به صورت بسیار محدود، ذکری از این مسأله به میان آمده است. از این رو ضرورت داشت که در یک تحقیق منسجم بر روی این موضوع تمرکز نموده و با نگاهی اخلاقی آن را از دیدگاه قرآن و حدیث بررسی نماییم. برای این منظور لازمدانستیم ابتدا مفهوم »توسعه بر عیال« را روشن نموده، آنگاه جایگاه و اهمییت آن را از دیدگاه قرآن و روایات بررسی نماییم و در پایان نیز ملاکهای اخلاقی این موضوع، که به منزله سرچشمهها و ریشههای آن محسوب میشوند را مشخص کنیم.
. معنای توسعه بر عیال
توسعه واژهای عربی است که از ریشه »وسع« میباشد و به معنای گسترش و ضد تنگی استٌ. ابنمنظور در ذیل ماده »وسع« برای »السعه« دو معنا آورده یکی همان فراخی و گستردگی که با عبارت »نقیضالضﱢیق« آن را بیان میکند و دوم آن را به معنایِ توانگری و رفاه، میداند که با عبارتالغِنی» و الرفاهِیه«ٍ آن را بیان مینماید. عیال نیز واژهای عربی است که جمع و از ریشه »عیل« میباشد و مفرد آن عیّل«»َ است. ابن منظور در معنای این لغت مینویسد: عِ»یالُ الرجل وعَیله: ینالذ یتَکفﱠل بهم و یعولهم.4« راغب آن را مشتق از »عول« دانسته و عول را به معنای چیزی که سنگینی میکندمیداند و معتقد است که در عیال هم نوعی سنگینی وجود دارد آن هم به خاطر تهیه مؤونه ایشان است.ِ
در کتاب فرهنگ فقه فارسی نیز آمده است: »عیال: افراد تحت سرپرستی انسان؛ خانواده ... مقصود از عیال انسان، کسانی اند که تحت تکفّل و سرپرستی او قرار داشته و نان خور وی به شمار میروند؛ خواه نفقه و خرجی آنان بر انسان واجب باشد، مانند همسر و فرزندان و یا واجب نباشد.«ّلذا توسعه بر عیال، به معنای در رفاه قرار دادن خانواده است، و از این معنا مشخص میشود که منظور از توسعه در اینجا توسعه اقتصادی و مادی است، چنانکه از مراجعه به متون وارده در این موضوع، نیز به خوبی این مطلب مشخص میشود. بنابراین گرچه ممکن است توسعه را در ابعاد مختلف فرهنگی، اخلاقی، اقتصادی و ... دانست لکن متبادر در بین اهل لغت و نیز از منظر متون وحیانی توسعه اقتصادی است. از این رو ما نیز توسعه را به معنای توسعه اقتصادی گرفته و در این حوزه به بحث بررسی خواهیم پرداخت.
. توسعه بر عیال در قرآن
در قرآن کریم آیهای که به صراحت به موضوع توسعه بر عیال پرداخته باشد وجود ندارد. لکن آیهای هست که امام معصوم در ضمن روایتی، با توسعه موضوع یکی از عناوین مطروحه در آن آیه و تعیین یکی از مصادیق آن موضوع، آن
