مقاله جلوههای قرآن و حدیث در شعر نصیبی کرمانشاهی

چکیده:

فخرالشعرا متخلص به نصیبی از جمله شاعرانی است که علاوه بر استفاده از تصاویر بلاغی و آرایههاي ادبی متنوع، از دو منبع عظیم قرآن و حدیث هم در اشعارش بهرهمند شده است و ارزش و اعتبار آنها را از لحاظ محتوا افزایش داده است.در این پژوهش سعی بر این بوده است که به بررسی چگونگی استفاده شاعر از آیات و احادیث پرداخته شود و جلوههاي گوناگون آن از دو جنبه مورد بررسی قرار گیرد: -1جلوه هاي علوم و اصطلاحات و اسامی قرآنی و علم الحدیث. -2جلوههاي متن آیات و روایات که ممکن است به صورتهاي زیر بیاید: آوردن یک آیه یا حدیث کامل، آوردن کلمه یا کلماتی از آنها، ترجمهي آنها، آوردن کلماتی از آنها براي ابداع آرایههاي ادبی و ... که البته در مقدمه و متن مقاله به آنها به صورت مفصل پرداخته شده است.

واژههاي کلیدي: قرآن، علم الحدیث، نصیبی، اصطلاحات قرآنی

-1مقدمه:
با دقت در آثار بزرگان ادب فارسی میتوان به این نکتهي مهم پی برد که بسیاري از اشعار و نوشتههاي این ادیبان به آیهاي از قرآن یا حدیثی مزین شده است. همچنین، بهرهگیري از نکات اخلاقی و احکام فقهی و مسایل دیگر که درسهاي بزرگی در زندگی براي هر انسان کمال جزیی میباشند، اشعارشان را از لحاظ محتوا ارزش بیشتري بخشیدهاند. البته هر شاعري با توجه به میزان علم و آگاهیاش نسبت به منابع قرآن و حدیث از آنها بهرهمند شده است، یعنی هر چه اطلاعات شاعر و یا نویسندهاي در این زمینه بیشتر بوده است اثرش از استحکام علمی و معنوي بیشتري برخوردار شده است. پس با یقین میتوان بیان کرد که آدماي بزرگ، ارزش و اهمیت و شهرتی که به سبب آثارشان کسب کردهاند، تا حد زیادي مدیون علم و آگاهی به قرآن و منابع مختلف حدیث میباشد.

گاهی اوقات به اشعاري برخورد میکنیم که اگر حدیث یا آیهي مربوط به آن را استخراج نکنیم، نمیتوانیم به فهم درست و دقیق آن برسیم. پس باید احادث و آیات مربوطه را استخراج کنیم تا بهره بیشتري نصیب جویندگان علم و ادب و معرفت شود.تاثیراتی را که شاعران بزرگ ما از منابع قرآن و حدیث در آثارشان گرفتهاند، به اندازهاي وسیع است که میتوان دربارهي آثار تمامی آنها، کار پژوهشی انجام داد و به ایات و احادیث بسیاري در آثار هر کدام رسید که به نوعی تازگی دارد. پس براي نمایان کردن ارزش کار این شاعران و بیان ارتباط آنها با اندیشههاي قرآنی و حدیث، لزوم کار پژوهشی در این زمینه بیشتر آشکار میشود.نصیبی کرمانشاهی از شاعران قرن 12 و 13 است که با توجه به محتواي اشعارش، متوجه میشویم که آشنایی زیادي با منابع قرآن و حدیث داشته است و سعی کرده که به تناسب موضوع از آنها بهرهمند شود و کلامش را علو معنوي بیشتري بخشد.

نکتهي قابل ذکر دیگري که از اشعار نصیبی برگرفته میشود، این است که این شاعر بزرگ مذهب شیعه داشته است و به صراحت آن را در اشعارش آورده و برآن تاکید داشته است. پس بیشتر احادیثی که در اشعارش آورده است، آنهایی هستند که در کتابهاي فقهی و روایی شیعه آمده است. البته با مقایسهي احادیث موجود در کتب شیعه و سنی میبینیم که اختلاف چندانی وجود ندارد و تعداد بسیاري از احادیث مشترکاً در هر دو نوع منابع آمدهاند. در این تحقیق سعی شده است که براي استخراج احادیث به کتابهاي روایی سنی و شیعه استناد کنیم تا بر این سخن ارزشمند مولانا که می فرماید: »سختگیري و تعصب خامی است« صحه گذاشته باشیم.براي بررسی دقیقتر جلوههاي قرآن و حدیث را در دیوان نصیبی به دو دسته تقسیم نمودهایم و براي هر یک به اختصار به ذکر نمونههایی از دیوان نصیبی بسنده میکنیم:

-1جلوههاي علوم و اصطلاحات قرآن و حدیث که خودش شامل دو بخش میشود:

الف - جلوههاي اسامی و اصطلاحات و علوم قرآن

ب - جلوههاي اسامی و اصطلاحات علمالحدیث

-2جلوههاي متن و ایات و روایات که ممکن است به صورتهاي زیر بیاید:

الف - آوردن یک آیه یا حدیث کامل در شعر

ب - آوردن یک یا چند واژه از آیه و حدیث در شعر

پ - توجه به معنی ظاهري و یا شأن نزول آیه

ج - آوردن ترجمهي آیه یا حدیث

د - آوردن کلماتی از آیه یا حدیث براي ابداع آرایههاي ادبی

ه - آوردن نام پیامبران و اشاره به داستانهاي قرآن

ي - توجه به شکل نوشتاري کلماتی از آیه یا حدیث بدون توجه به شأن نزول و معنی و مصداق آن.

به طور کلی میتوان گفت که شاعر با استفاده از روشهاي مختلف خواسته است که به صورت متنوع در موضوعات مختلف از دو منبع عظیم قرآن و حدیث در اشعارش بهرهمند شود که البته با توجه به محدودیتی که وجود دارد سعی بر آن بوده است که در هر مورد به اختصار نمونههایی از اشعار نصیبی کرمانشاهی آورده شود.

-1-2شرح حال مصنف کتاب:

میرزا محمد خان بن موسی بیگ کرمانشاهی از ایلات کرمانشاهان و مطابق آن چه که مرحوم آقا بزرگ آوردهاند، ظاهراً از ایل زنگنه بوده است - الذریعه، ج 25، ص - 21 مرحوم دیوان بیگی دربارهي او آورده است: »آنچه خودش در هندوستان اظهار کرده است این بوده که اسمم میرزا محمد خان و پدروم موسی بیگ کرد کرمانشاهی است و از خاقان مبرور، فتحعلی شاه، نخاطب به»فخرالشعرا« هستم. مرحوم دهخدا نیز در معرفی وي گوید: »از شاعرات قرن سیزدهم است و در اواخر عمر به هندوستان مهارجت کرد و در شهر لکنهو اقامت گزید و در همان جا به سال 1261 ه. ق در گذشت.« - لغتنامهي دهخدا، ذیل نصیبی -

-3آثار نصیبی:

-1دیوان اشعار: نسخهي خطی این اثر با عنوان دیوان نصیبی کرمانشاهی، به شماره بازیابی: 8767 و شماره مدرك 2563-10در کتابخانهي محلی شوراي اسلامی نگهداري میشود. تاریخ کتابت مربوط به قرن 13 هجري قمري است که در 442 برگ در قطع 16/5× 26 سانتی متر 17 سطري، به خط نستعلیق نوشته شده است. نویسندهي این مطالب پژوهش تاثیر قران و حدیث را بر روي این اثر از شاعر که در حقیقت بهترین اثر اوست انجام داده است.

-2ید بیضا -3طریق النجات -4رونق المجالس -5بلقیس و سلیمان -6واقعات البته توضیح و معرفی آثار دیگر نصیبی غیر از دیوان اشعارش در این مقال نمی گنجد و اطالهي کلام است.

-1-3جلوههاي علوم و اصطلاحات قرآن و حدیث:

در آیینه شعر نصیبی کرمانشاهی جلوهایی از علوم و اسامی و اصطلاحات قرآن و حدیث نمایان است که براي رعایت اختصار به ذکر چند نمونه از هر یک میپردازیم:

-جلوههاي اسامی و اصطلاحات و علوم قران و حدیث

شاید اولین جلوهاي که از قران در شعر نصیبی و هر شاعر دیگري مشهود است اسامی کتاب خداست که خود برگرفته از آیات قرآن هستند مانند مصحف، کتاب، قرآن، قرآن مجید و ... که به علت کثرت از ذکر ابیات مربوط به آن خودداري میشود.بگشودم چون مصحف رویت آیهي نور آمدم در فال برگرفته از آیه : و اذا الصحف نشرت - تکویر - 10/ و آیات مشابه دیگر در قرآن کریم.
سایر اصطلاحات و اسامی مربوط به قرآن که در اشعار نصیبی مشهودند عبارتاند از:

-2-3لفظ سوره و آیه :

آیهي تطهیر بهر آل او    اي نصیبی گشت نازل از سمااشاره دارد به آیه: انّما یریراالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا - احزاب - 33/خویش میباشد پی آزار خویش    مر نخواندي آیه تبت یدااشاره دارد به آیه: تبت یدا ابی لهب وتب - الهب - بنماي به یک سوره اخلاص مرا یاد    گر بر سر خاکم بفتد سهو گذارتاشاره دارد به خواندن سورهي اخلاص - توحید - که به همراه سورهي حمد هنگام زیارت اهل قبور تلاوت میشود.