بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات فارسی بهترین جلوه گاه تجلی و تأثیر قرآن و احادیث نبوی است، این موضوع با نگاهی گذرا به آثارِ بزرگان شعر و ادبیات، تایید و استوار میگردد. بسیاری از اشارات و عبارات، تعبیرات و استدلالهای شاعران از کتاب مبین، و احادیث ائمه - ع - گرفته شده و در آثار آنها آموزههای قرآنی و دینی در قالب تلمیح، اقتباس و تضمین به وفور یافت میشود. هر کس بخواهد به ژرفای ذهن و اندیشه شاعران ادب فارسی پی ببرد، باید با خودِ قرآن و احادیث آشنایی کامل داشته باشد. چرا که بدون فهم دقیق و تأمل در کتاب خدا و احادیث درک اشعار سرایندگان امکان پذیر نیست.بر اساس این اگر شاعری از قرآن و حدیث آگاهی داشته و با آنها مأنوس باشد، بازتاب آن در سرودههای او نمایان خواهد بود.
مقاله حاضر کوشش و پژوهشی است درباره بررسی و بازنمایی جلوههایی از تأثیر قرآن و حدیث درشعر و سخنِ شعله گلپایگانی از شاعر قرن دوازدهم هجری است. ضمن اشاره ای گذرا بر احوال و آثار شاعر فضای سیاسی و اجتماعی عصر شاعر، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه به تحلیل محتوایی اشعار شعله گلپایگانی از جهت اثر پذیری و بهره گیری از قرآن کریم احادیث و روایات اسلامی پرداخته خواهد شد. وی به دلیل آشنایی و تسلّط کامل به زبان عربی، آیات قرآنی و احادیث معنوی و اسثفاده به جا و فراوان از آنها ابیاتی پرمغز و استوار سروده است. این تحقیق محدود به اشعار وی در مثنوی یوسف و زلیخا است که تعداد ابیات آن بالغ بر 4700 بیت است.
کلیدواژهها: شعر، قرآن و حدیث، تأثیر پذیری، شعله گلپایگانی، یوسف و زلیخا.
مقدمه
بررسی اندیشههای شاعران از زوایای گوناگون قابل توجه است. منابعی که آنها درونمایه شعر خود را از آن جا گرفتهاند، در شناختن اندیشههاو افکار و عقاید آنها اهمیّت بسزا دارد.قرآن کتاب دینی و اعتقاد نامه همه مسلمانان جهان است. قرآن شریف این کتاب حکمت و هدایت نظر به تعالی انسانها از خاک تا افلاک دارد و اساسا آمده است که آدمیزادگان را از مغاک شهوات پست حیوانی به اوج افلاک و سفرهای علوی و آسمانی برساند. کتابی که با گذشت هزار و چهار صد سال، با زندگی آنان عجین شده و گویی با رگ و پوست و خون آنان درهم آمیخته. لذا خواندن درک مفاهیم و آموزش این کتاب بزرگ به منزله زیستن و حیات دوباره ما با قرآن است.
همچنین احادیث یعنی سخنان پیامبر - ص - و نیز سخنان دیگر معصومان که دومین چشمه جوشان معارف اسلام است، از سوی مسلمانان هر چند فروتر از کلام خدا اما فراتر از کلام مخلوق شمرده میشود و چون سخنان این بزرگواران همراه با ظرافت بلاغی و زیبایی هنری، یکسره حکمت و معرفت است و شرح بسیاری از احکام و معارفی را در بر دارد که در قرآن به اشاره از آنها یاد شده است و برای مسلمانان گنجینه گرانبهایی به شمار می آید و باید برای حفظ و گرد آوری آن از هیچ کوششی دریغ نکرد.
قرآن این کتاب بزرگ آسمانی و احادیث تاثیرات فراوانی روی همه چیز داشته است. یکی از بارز ترین این موارد تاثیر آن دو بر سرودههای شاعران و نوشتههای نویسندگان و دبیران است و همه میدانند که بسیاری از ابیات و عبارات این بزرگواران را »اشاره«، »تلمیح«، »اقتباس» «تضمین«، »تحلیل آیات«، »قصص« و »تمثیل«های گوناگون این کتاب مبین و سخنان پیانبر و معصومین تشکیل میدهد و همه این بزرگواران خود اغراق کرده اند؛ »هر چه دارند همه از دولت قرآن است.« شاعران مایه هایی از آموختهها و دانستههای خود را بر میگیرند، آنها را در کارگاه سرایش خویش با رنگ و آبی از عاطفه و خیال در میآمیزند و از آنها نقشهای رنگین و تابلو هایی را برای خواننده و شنونده میسازند.
لذا با توجه به تعالیم و آموزه های دین مبین اسلام بر ذهن و ضمیر شاعران، شناخت و بررسی میزان اثرگذاری قرآن و احادیث معصومین - ع - به عنوان دو منبع اساسی در اشعار شاعران مهم و نقشی برجسته خواهد داشت. آنچه در پی میآید، کوششی است در مورد بازتاب نور آفتاب قرآن کریم و احادیت نبوی در اشعار شعله گلپایگانی است. او بیشتر اشعار خود را بر اساس قرآن و احادیث سروده است.در زیر علاوه بر معرفی شاعر که از شاعران گمنام دوره صفویه بوده و در عین حال از همه علوم قرآنی، از قرائت و تفسیر گرفته تا کلام و فلسفه و عرفان، بهره داشته است. کوشش میشود تا دیگران را با چشمه ای از زیباییهای ادبی جهان که با آیات قرآن و احادیث پیامبران و معصومین آراسته شده آشنا کنیم.
احوال شاعر:
ملا - میرزا - مهدی شعله گلپایگانی متخلص به»شعله«از شاعران اوایل دوره بازگشت ادبیاست که در نیمه دوم قرن دوازدهم در گلپایگانِ اصفهان زندگی میکرده است.از زندگی شخصی و احوال وی از قبیل نسب، نام پدر، فرزندان، شغل و معاصرینش اطلاعات دقیقی در دست نیستمحمد. تقی مُذهّبی در کتاب تذکرهالشعرای گلپایگان وی را از شاعران و بزرگان آن خطّه - گلپایگان - نام برده عنوان کرده: » چون مدتی از عمر خود را در غربت از جمله اصفهان و بروجرد اقامت داشته، وی را اصفهانی معرفی کرده-اند. - «مذهبی،197:1380حتّی - نویسنده مجمعالفصحا به نقل از آتشکده آذر به اشتباه احوال او را با سید طبیب شعله اصفهانی از شاعران عصر صفویه در هم آمیخته است. - هدایت، - 562 :1340 عبدالرسول خیامپور نیز در رساله یوسف و زلیخای خود از شعله گلپایگانی در بین شاعران و مثنویسرایان یوسف و زلیخا نام برده است - خیامپور،. - 1339:52
از مداقّه در اشعار شاعر میتوان دریافت که از اوان کودکی در مکتبخانه، تحت تعلیم استادان زادگاهش درس قرآن آموخته و علوم دیگر آن زمان از قبیل صرف و نحو، معانی و علوم دینی را نزد پدرش که شخصی عالم و دانشمند بوده، فراگرفته است. وی از تمام علوم رایج در زمان خویش بهره برده و خوشهچینی کرده است زیرا عقیده داشته است که باید از تمام علوم، به اندازه حاجت آموخت همه وقت انسان صرف یادگرفتن یک علم خاص نگردد.
به وقت کودکی از بهر تعلیم شدم در خدمت استاد تسلیم
به مکتبخانه کردم از دل و جان دو سالی عمر، صرف درس قرآن
پدر کز من درودی بی حدش باد ز هر نوعی علومم کرد ارشاد
ز صرف و نحو و آیات معانی مرا آموخت رسم نکته دانی
پس آنگه از برای علم دینی ز هر خرمن نمودم خوشه چینی
به تعلیم علوم ای دانش افروز به قدر حاجت از هر فن بیاموز...
مکن در خط چنان اوقات خود صرف که نشناسی تو از علم دگر حرف
مذهب رسمی ایران در دوران زندگی شاعر، شیعه اثناعشری بوده است. شعله گلپایگانی نیز از این امر مستثنی نبوده و از پیروان همین مذهب بوده است.وی شیعی مذهب و فردی معتقد، متدین و پایبند به شریعت اسلام بوده است به طوری که در جای جای اشعارش این اعتقادات مذهبی او روشن و مشهود است.شعله در ابتدای منظومه، قبل از پرداختن به اصل داستان یوسف و زلیخا، اشعاری در توحید، نعت رسول اکرم - ص - و ستایش حضرت علی - ع - سروده وسپس در ابیاتی امامان شیعه را ستوده است.
آثار شاعر:
در قرآن کریم از داستان یوسف با تعبیراحسنَ» القَصص« یاد شده است. - یوسف - 3/شعله گلپایگانی نیز به پیروی از قرآن قصّه یوسف و زلیخا را از بهترینِ قصص دانسته است:
گرفتم خامه از موی زلیخا سخن کردم ز حسنِ یوسف انشا
که تفسیر قصص را احسن است این ز نقل دیگران مستحسن است این
وی به استقبال خمسه نظامی رفته است و خمسهای سروده که یکی از دفاتر خمسهاش همین منظومه یوسف و زلیخای اوست بر وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن، که تعداد ابیات آن بالغ بر 4700 بیت استامّا. خود شاعر تعداد ابیات آن را چهار هزار و چهارصد و چهل و چهار بیت ذکر کرده است.
ز سیر معنوی در خلوت دل مرا یک چلّه گشت این فیض حاصل
گرفتم چون عدد از نظم اشعار چهل صد با چهل ده هم چل و چار - همان، - 4698-4699
از وی منظومه دیگری به نام مثنوی »رعنا و زیبا«بر جای مانده است، بالغ بر 2150 بیت که در دوران استادی و پختگی شاعر رقم خورده و شاملرباعی، غزل، مقدمه مرد کرمانی، مقدمه زن قاضی، مقدمه زن محتسب، مقدمه زن شحنه، تتمه روایت و غزل است. یک نسخه از آن در کتابخانه شخصی مرحوم ابراهیم دهگان در شهر اراک موجود است.مثنوی دیگر این شاعر »مکر زن« نام دارد مشتمل بر 120 بیت که یک نسخه از آن در کتابخانه مفاخر شهر اراک مضبوط است. یکی دیگر از منظومههای او چاه وصال - لیلی و مجنون - است که نسخهای از آن در کتابخانه ملی ملک در شهر تهران نگهداری می-شود. متأسفانه از منظومه دیگر وی اثری در دست نیست.
تأثیر قرآن و حدیث در عصر شاعر:
»شاعران و نویسندگان در استفاده از قرآن و حدیث، اهداف بی شماری داشته اند که از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کردتیمّن:
تبرّک، تمسّک و استشهاد، حکمت و پند، بیان اعتقادات، هشدار و انذار، تشویق و تهییج و نشانههای رمزی - .«راشدمحصل،1389،صص - 72-55 اثرپذیری از قرآن و حدیث در ادبیات فارسی در اشعار کهن و از زمان شاعران نخستین سابقه داشته است و شاعران قرآن و احادیث امامان را همواره نصب العین خود قرار داده اند، با استشهاد بدانها اشعار خویش را مزیّن و سخنان خود را اعتبار و انسجام بخشیده اند.در دوره قبل از عصر شاعر - صفویه - ، جلوههایفراوانِ قرآن و حدیث در کتابهای بزرگان اعم از نظم و نثر چون شاهنامه، بوستان، حدیقه الحقیقه، مخزن الاسرار، گلستان، سیاست نامه، کیمیای سعادت، کلیله و دمنه و.... قابل مشاهده است که در بعضی از آنها به لحاظ وفور اگر محققی بخواهد تمام موارد تأثر، اقتباس، تلمیح و اشاره را ارائه کند، کتابی مفصّل خواهد شد. برای نمونه میزان استفاده و تأسی از قرآن در مثنوی مولوی به قدری زیاد است که این کتاب با نام قرآن عجم شناخته شده است.
در دوران صفویه، چون پادشاهان و بزرگاه عهد برای شاعران مدیحه سرا ارزش زیادی قایل نبودند، به ناچار شاعران به جای مداحی آنان به مدح امامان - ع - می پرداختند و این امر از یک طرف باعث کم شدن تعداد شاعران و مهاجرت آنها به سرزمینهای دیگر از جمله هندوستان گردیده و از طرف دیگر انگیزه سرودن اشعار مذهبی همراه با ذکر کرامات معصومین - ع - در شاعران ایرانی رونق زیادی گرفت. پس میتوان نتیجه گرفت که در زمان صفویان شاعران حرفهای به دربار سلاطین عثمانی و هند پیوستند و و تعداد کمی از شاعران که در ایران باقی مانده بودند بیشتر اشعار آنان در رابطه با مسائل اعتقادی و مذهبی شکل گرفته و به همین علت استفاده از قرآن و مخصوصا احادیث شیعه در اشعارشان به وفور یافت میشود. در زیر نمونههایی از استفاده و تأثیرپذیری شعله گلپایگانی را در مثنوی یوسف و زلیخا از قرآن و احادیث تا حد ممکن بیان می کنیم.
به دلها کرده چون مهرش تجلّی شده در ظلمت جان هم تسلّی
ز نورشوادی طور است روشن از آن نورتجلّی گشته گلشن - شعله، 5و - 315
ابیات فوق صریحا تلمیحوَلَمﱠااستبه آیهجَاء: مُوسلﱠمَیهُقَاتلِمرَبﱡهُِینَا وقَکالَ رَبﱢ أَرِنِأَنظُرْی إِقَالَیکلَن تَرَانِوَلَیانظُرْک إِلَیِ اسْتَقَرﱠفَلَمﱠاانَهُتَجفَسَوْفَمکلﱠیرَبﱡهُرَانِتلِلْجَبَلِی جَعَلاوَهُخَرﱠدَکموسَی صَعِقًا 000 اعراف - . 43/ و چون موسی به میعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت عرض کرد پروردگارا خود را به من بنمای تا بر تو بنگرم فرمود هرگز مرا نخواهی دید لیکن به کوه بنگر پس اگر بر جای خود قرار گرفت به زودی مرا خواهی دید پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود آن را ریز ریز ساخت
