بخشی از مقاله
چکیده
مکانیابی مناسب بیمارستانها و مراکز درمانی و ایجاد زیرساختهای لازم به منظور توسعه این مراکز در شهرهای لرزهخیز در شرایط بحران، به عنوان یکی از مهمترین راهکارهای کاهش تلفات زلزله و بهبود اقدامات مدیریت واکنش اضطراری شناخته میشود. در این مطالعه سعی شده تا مدلی برای ایجاد یک شبکهی بهینه برای توزیع مصدومان ناشی از سوانح در مراکز درمانی و بیمارستانها ارائه گردد تا امکان مدیریت انبوه مصدومان بعد از رخداد زلزله در شرایط بهتری فراهم شود.
بدینمنظور در ابتدا معیارهای مؤثر در تعیین مکان بهینهی بیمارستانها و مراکز درمانی در سطح شهرها از جنبههای مختلف - اقتصادی، اجتماعی، ساختاری و ... - ارزیابی شده و سپس تلاش گردیده که با استفاده از تلفیق مدل تحلیل سلسلهمراتبی و منطق ارزشگذاری لایهها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، مدلی مفهومی جهت مکانیابی بهینهی این مراکز ارائه گردد. به کمک روش پیشنهادی این پژوهش، متولیان امر میتوانند علاوه بر ارزیابی و تحلیل جانمایی وضع موجود بیمارستانهای شهرها، مکانهای مناسب برای برپایی پایگاههای خدمات درمانی اضطراری و مراکز درمانی جدید را از قبل شناسایی نمایند تا قابلیت ارائه خدمات به موقع به مصدومان در زمان رخداد زلزله با کیفیت بهتری فراهم شود.
مقدمه
کشور ایران به دلیل قرارگیری بر روی کمربند لرزهای آلپ - هیمالیا، در معرض رخداد زمینلرزه قرار دارد و هر از چندگاهی شاهد وقوع زمینلرزههای کوچک تا بزرگ در نقاط مختلف کشور هستیم. براساس آمار موجود هر سال رخداد یک زلزله با بزرگای بیش از 6 و هر ده سال بیش از 7 در کشور قابل انتظار است. در دهههای اخیر زلزلههای ویرانگر متعددی در کشور رخ داده است که برخی از آنها نظیر زلزلههای طبس، منجیل رودبار و بم عواقب ناگوار اقتصادی و اجتماعی قابل ملاحظهای در پی داشتهاند.
این رویدادها نشان دادهاند که شهرهای ایران در معرض خطر زلزله قرار دارند و میبایست برای کاهش ریسک زلزله در این شهرها اقدامات لازم را از قبل به عمل آورد. در واقع بسیاری از شهرهای کشور به دلایل مختلف از جمله نحوه توزیع کاربریها، توسعه فیزیکی نامناسب، رشد سکونتگاهها در مناطق در معرض خطرات طبیعی، عدم رعایت استانداردهای لازم در ساخت و ساز و بسیاری مسائل دیگر از خطرپذیری بالایی در برابر رخداد سوانح طبیعی برخوردار میباشند.
بدینترتیب و در وضعیت فعلی، مواجهه با تعداد زیاد مصدومان در زمان رخداد زلزله در مناطق شهری موضوعی کاملا قابل انتظار است و لذا میبایست برای ارائه خدمات لازم و به موقع به مصدومان احتمالی قبل از رخداد زلزله و در کوتاهمدت برنامهریزی و اقدامات لازم انجام شود تا بتوان جان افراد بیشتری را که در معرض خطر قرار میگیرند، حفظ نمود. این موضوع یکی از اهداف اصلی در کلیه برنامهریزیهای کاهش ریسک و مدیریت بحران محسوب میگردد و در تمام اسناد مرتبط داخلی و بین المللی به نحوی منعکس شده است. بدینمنظور میبایست با توجه به محدودیتهای مالی، اعتباری و عملیاتی و با استفاده از روشها و ابزارهای موجود و تجارب موفق سایر کشورها، برنامههای قابل اجرا در سطوح محلی تدوین و اجرایی گردند.
بدیهی است در برنامهریزی چنین اقداماتی میبایست ضمن ارزیابی جامع و دقیق از وضعیت ریسک زلزله و آسیبپذیری مستحدثات، اقدامات لازم را در مقیاس محلی تا شهری با در نظر گرفتن تمامی عوامل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ... به انجام رساند.برنامهریزی مدیریت انبوه مصدومان مشتمل بر اقدامات گستردهای میباشد و بلافاصله بعد از عملیات جستجو و نجات افراد از زیر آوار آغاز میگردد. در این برنامهریزی، موقعیت مراکز ارائه خدمات پیشرفته پزشکی و نیز بیمارستانها مورد بررسی قرار داده شده به نحوی که امکان ارائه خدمات به تعداد زیاد مصدومان ناشی از زلزله فراهم گردد و مراکز درمانی با مصدومان سرپایی اشباع نشوند.
بدیهی است مکانیابی این فضاها در این برنامهریزی از اهمیت ویژهای برخوردار است که در آن ضمن توجه به وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربریهای شهری، باید موضوعاتی نظیر دسترسیها و پارامترهای اجتماعی، اقتصای و مدیریتی نیز مورد توجه قرار گیرند. البته باید توجه داشت که معیارهای مورد استفاده در مکانیابی نسبت به نوع کاربرد، متفاوت و گسترده هستند. اما همهی این معیارها در جهت انتخاب مکان مناسب همسو میشوند.
مدیریت انبوه مصدومان ناشی از سوانح رسیدگی به وضعیت مصدومان سوانح طبیعی به خصوص زلزله در ساعات اولیه بعد از رخداد آن، اهمیت زیادی در حفظ جان بازماندگان دارد. چنانچه زلزله در منطقهای شهری رخ دهد، با توجه به تعداد زیاد مصدومان، معمولا امکانات و ظرفیتهای موجود درمانی و بیمارستانی برای ارائه خدمات مورد نیاز کافی نمیباشند.
مهمترین تنگناها و مشکلات موجود در رسیدگی به اوضاع مصدومان در سوانحی چون زلزله به شرح زیر میباشند: اقدامات وسیع و گستردهای میبایست در حوزه درمان و بهداشت در زمان بسیار کوتاهی انجام شود؛ منابع موجود سریعاً با مصدومان سرپایی اشباع میشوند و بدینترتیب قابلیت پذیرش خود را برای مصدومین نیازمند بستری شدن از دست میدهند؛عملیات فرماندهی و ستادی مربوط به هماهنگی مراکز درمانی در پذیرش مصدومان، بعلت صدمات وارده به ساختمانها و شبکههای مرتبط با آنها مختل میشود؛ بسیاری از پرسنل و نیروهای بهداشتی و درمانی یا خانوادههای ایشان در اثر سانحه آسیب میبینند و در زمان بعد از رخداد زلزله در دسترس نیستند.
پشتیبانی از مراکز درمانی به سبب از بین رفتن منابع و نیروها، انسداد راهها، نبود اطلاعات از منابع مورد نیاز و مواردی از این قبیل مختل میگردد؛نیازهای درمانی و بهداشتی پس از رخداد سوانح به مرور تغییر میکنند و برنامهریزی انجام اقدامات مرتبط میبایست متناسب با این تغییرات انجام شود.
به منظور بهبود مدیریت خدمات درمانی و بهداشتی در سوانح طبیعی، مطالعات مختلفی تا کنون انجام شده و مدلهایی نیز توسط مراکز مرتبط ارائه شده است. از میان مدلهای ارائه شده مدلی که توسط سازمان بهداشت آمریکا - PAHO - ارائه گردیده از مقبولیت بیشتری در بین متخصصین برخوردار است و قابلیت اجرای بهتری نیز دارد . این مدل به عنوان مدیریت متمرکز شناخته میشود که برگرفته از استانداردهای سازمان بهداشت جهانی است.
در این سیستم، مصدومان در فاصله صحنهی حادثه تا بیمارستان، در مراحل مختلف به شرح ذیل، تحت پوشش درمانی و مراقبتهای مختلف پزشکی قرار میگیرند الف- ارائه کمکهای اولیه در هنگام بیرون آوردن مصدومان از زیر آوار - جستجو و نجات - در محل توسط نیروهای محلی و مردم؛ب- انجام تریاژ و کمکهای اولیه هنگام انتقال مصدومان به مراکز جمعآوری در سطح واحدهای همسایگی توسط نیروهای داوطلب و آموزشدیده؛ج- ارائه خدمات درمانی اولیه و پایدارسازی مصدومان در پایگاههای ارائه کننده خدمات پزشکی پیشرفته که در سطح محله برپا میشوند و کادر پزشکی مجرب در آنها مستقر است.
انتقال مصدومان بعد از تریاژ و درمان اولیه - پایدارسازی - به بیمارستانهای سطح دو مستقر در مناطق شهری یا بیمارستانهای صحرایی برپا شده در سطح هر منطقه شهری برای درمان و مدیریت وضعیت مصدومان؛ه- انتقال مصدومان جدی به بیمارستانهای سوانح یا سطح سه در شهر برای درمانهای تخصصی؛ و- انتقال مصدومان به بیمارستانهای شهرهای دیگر با هواپیما برای درمان نهایی.ساختار امداد پزشکی در سوانح مطابق با سیستم مدیریت متمرکز مصدومان در ایجاد سامانه مدیریت انبوه مصدومان ایجاد پایگاههای ارائه خدمات پزشکی اضطراری یا AMP از اهمیت زیادی برخوردار میباشد.
مهم ترین وظیفه پایگاههای پزشکی پیشرفته علاوه بر تفکیک مصدومان سطحی از مصدمان دارای شرایط حاد نیازمند به بستری شدن در بیمارستان، ارائه خدمات پزشکی اضطراری و نیز خدمات درمانی سرپایی به مصدومان میباشد. در واقع با توجه به محدودیت فضاهای درمانی باقیمانده بعد از زلزله ضرورت دارد که تنها افرادی به بیمارستانها اعزام گردند که نیازمند دریافت خدمات فوری و ضروری میباشند و سایر مصدومان می بایست در فضاهای مرتبط پایگاههای پزشکی پیشرفته مورد رسیدگی و درمان قرار گیرند. لذا وجود این مراکز نقش مهمی در ارائه سریعتر و منظمتر خدمات درمانی اولیه به مصدومین و در صورت لزوم اعزام آنها به بیمارستانها و یا مراکز درمانی دیگر دارد.
به عنوان مثال برآوردها نشان میدهد که در صورت رخداد زلزلهای بزرگ در تهران بیش از یک میلیون مصدوم برجای خواهند ماند که رسیدگی به این تعداد مصدوم نیاز به حداقل 3000 پست خدمات پزشکی اضطراری و 6000 تیم درمانی با 18000 پزشک دارد که میبایست برای تأمین آنها تمهیدات لازم اندیشیده شود . در این راستا لازم است قبل از وقوع این رویداد نسبت به پیشبینی مکانهای لازم برای قرارگیری این پایگاهها و تجهیز آنها با امکانات مورد نیازشان اقدامات لازم صورت پذیرد.
این پایگاهها میبایست توزیع مناسبی برحسب سناریوی زلزله داشته باشند، به طوری که کل محدوده را با توجه به تراکم جمعیت و آسیبپذیری ساختمانها پوشش دهند - حتیالمقدور در شعاع دسترسی حدود 500 متر به واحدهای مسکونی یک پایگاه میبایست مکانیابی گردد - . همچنین لازم است به شریانهای حیاتی قابل استفاده در زمان بحران نظیر برق، آب و تلفن دسترسی داشته باشند و ترجیحا در مجاورت راههای اضطراری و نزدیک به فضاهای تخلیه امن محلی یا منطقهای مکانیابی گردند تا امکان توقف وسایط نقلیه جهت تخلیه و سوار نمودن مصدومین در مجاورت آنها فراهم باشد. وجود فضای بسته - با ابعاد حدود40 متر مربع - مقاوم در برابر زلزله یا کانکسهایی با ابعاد مناسب در این پایگاهها در کنار فضای باز کافی ضروریست.
فضای باز در شرایط بحران برای رسیدگی به مصدومین و یا انجام درمان سرپایی مورد نیاز خواهد بود. در شرایط عادی نیز میتوان از این فضاها علاوه بر کاربری فضای سبز و ورزشی، به منظور انجام آموزشهای همگانی یا تمرینهای محله محور آمادگی در برابر زلزله استفاده نمود. برای اداره این پایگاهها ترجیحا از پرسنل درمانی ساکن در محدوده منطقه مورد نظر و یا داوطلبان آموزش دیده ساکن در منطقه میبایست استفاده شود.
