بخشی از مقاله
چکیده
کشور ما باتوجه به قرار گرفتن در مسیر کمربند کوهزایی آلپ- هیمالیا و برخورداری از اقلیم متغیر و ناپایداری های موقت و موسمی در طول تاریخ، مخاطرات زمین شناسی به خصوص سیل و زلزله را در اغلب نقاط خود تجربه کرده است. بطوریکه کشور ما یکی از ده نقطه بلاخیز دنیا محسوب می شود. استقرار کشور ایران در کمربند جهانی زلزله و وجود نقاط جمعیتی متراکم و پراکنش جغرافیایی جمعیت روستایی در عرصه های حادثه خیز، ایران را به کشوری شدیداً آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل نموده است ساخت و سازهای بی رویه شهری، مهاجرت روستائیان به شهرها، فرسایش خاک، چرای بی رویه دام در مراتع در نقاطروستایی، فقدان امکانات، زیرساخت ها، تجهیزات و ابزارهای لازم برای مقابله با انوع حوادث و سوانح مترقبه و غیرمترقبه ضرورت توجه به کنترل و مدیریت بحران در نقاط روستایی را دو چندان کرده است.با اینکه شدت و وسعت برخی از بحران، بویژه زلزله و طوفان های سهمگین و سیل های مخرب به حدی است که خارج از کنترل انسان است. لیکن، با بهره گیری از دانش، عقل و برنامه ریزی و بویژه با اتکا به دانش مدیریت بحران می توان، خسارت های احتمالی را به حداقل ممکن رساند.
کلیدواژهها: کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا، مخاطرات زمین شناسی، مدیریت بحران
مقدمه
مخاطرات طبیعی یک پدیده طبیعی که در مجاورت سکونتگاه های انسانی و به شکل یک تهدید برای مردم، ساختارها یا سرمایه هایاقتصادی روی می دهد و ممکن است منجر به بحران شود. مخاطرات طبیعی به دلیل شرایط و فرآیندهای یبولوژیکی، زمین ساختی، زمین لرزه ای یا هواشناسی در محیط طبیعی به وجود می آیند - بدری،. - 1384بلایای طبیعی بلایای طبیعی عملی از طبیعت است با چنان شدتی که وضعی فاجعه انگیز ایجاد می کند و در این وضع شیرازه زندگیناگهان گسیخته می شود و مردم دچار رنج و درماندگی می شوند و در نتیجه به غذا، پوشاک، سرپناه و مراقبت های پزشکی و پرستاری و سایر ضرورت های زندگی و به محافظت در مقابل عوامل و شرایط نامساعد محیط محتاج می گردند - عصار و قدیم،. - 1373
بحران
اختلال جدی در کارکرد یک جامعه که خسارت های انسانی، مادی و زیست محیطی گسترد های را سبب می شود به گونه که فراتر از توانایی جامعه آسیب دیده است تا بتواندصرفاً با استفاده از منابع داخلی خود از عهده این خسارت ها بربیاید و آن را تحمل کند. همچنین گاهی اصطلاح بحران برای توصیف یک وضعیت ناگهانی دهشتناک - مثل زلزله یا سیل - که طی آن الگوهای معمول زندگی - یا اکوسیستم - منهدم می شوند و مداخلات فوق العاده و اضطراری برای نجات و حفظ حیات انسانی و یا محیط زیست الزامی می گردد - بدری،. - 1384 در کل می توان چنین گفت:حوادثی که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می آید و خسارتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق العاده دارد، بحران نامیده می شود - شکیب و مقدسی، . - 1385مدیریت بحران اصطلاحی که تمامی جنبه های برنامه ریزی برای بحران و مرتبط با بحران مشتمل بر فعالیت های قبل و بعد از بحران رادربر می گیرد. همچنین این اصطلاح به مدیریت هر دو جانبه مخاطرات و پیامدهای بحران نیز می پردازد - بدری،. - 1384 مدیریت بحران داری چهار رکن اصلی شامل کاهش خسارت ها، آمادگی، واکنش و بازسازی و عادی سازی است. مدیریت بحران در واقع عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم کردن تهمیدات و تدارکات لازم برای رویارویی با بحران و یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن - آهنچی، . - 1376
مواد و روش ها
زلزله زلزله به تکان خوردن زمین گفته می شود که به طور معمول به دلیل فشار وارد به زمین، موجب گسیختگی زمین می شود.این گسیختگی ممکن است از چند میلیمتر تا ده ها متر نوسان داشته باشد. انرژی آزاده شده از سنگ های گسیخته به صورت امواج خارج و گاه به صورت زلزله احساس می شود. محل گسیخته شدن سنگ ها در واقع کانون زلزله است. کانون های زلزله در هر جایی از سطح زمینتقریباً، تا عمق 700 متری می تواند شکل بگیرد. با وجود این، عمق کانون بیش از 75 درصد زلزله ها کمتر از 60 کیلومتر است. در این اعماق، کانون زلزله های کم عمق و نقطه بالای کانون زلزله را مرکز سطحی زمین لرزه مینامند.
خسارتمعمولاً و نه همیشه نزدیک مرکز سطحی زمین لرزه بسیار شدید است. سهمگین ترین زلزله ها به طور معمول در محل گسیختگی زمین و با فشارهای تکتونیکی در حواشی صفحه های فعال پیش می آید و زلزله های کوچکتر با مشارکت فوران آتشفشانی ایجاد می شود - خالدی،. - 1380 زمین لرزه علاوه بر اثرات مستقیم و خساراتی که در بدو وقوع به دلیل فعل و انفعالات درونی زمین بوجود می آورد. یک رشته حوادث ناگواری و عواقب غیرمستقیمی به دنبال دارد که بیش از پیش بر عمق فاجعه می افزاید.باتوجه به ماهیت و ویژگی های زلزله، مدیریت بحران قبل از زلزلهعموماً شامل موارد زیر است:
-مقاوم سازی سازه ها و شریان های حیاتی
-فرهنگ سازی و آموزش مردم
-جمع آوری اطلاعات لازم جهت تصمیم گیری قبل و بعد از زلزله
سیل یکی از مهم ترین سوانح طبیعی که مناطق روستایی را تهدید می نماید، سیل می باشد. در اغلب مناطق روستایی بدلیلساخت و سازهای برنامه ریزی نشده و عدم رعایت حریم رودخانه ها و مسیل ها و فرسایش شدید خاک و فقدان عوامل پیشگیری از سیل، بروز این حادثه، فاجعه آفرین و دارای پیامدهای مخرب جانی و مالی است.سیل پدیده ای طبیعی است که جوامع بشری آن را به عنوان یک واقعه اجتناب ناپذیر پذیرفته اند. اطلاق بلایای طبیعی به سیل را شاید بتوان بی مورد دانست زیرا سیل همواره و به خودی خود بلا نیست بلکه اگر بشر، سکونتگاه و اموال خود را بدون دفاع در معرض هجوم سیل قرار نمی داد، این پدیده طبیعی که می تواند تأمین کننده انرژی و تولید غذای انسان باشد، در خاطره بشر چنان تصویر هول انگیزی بر جای نمی گذاشت که در صدر فهرست مخاطرات طبیعی تهدید کننده حیات جمعی قرار گیرد.
بنابراین باید از طریق بکارگیری اصول علمی و عملی ابنیه و اماکن مسکونی و اراضی، نه تنها جان خود را در برابر سیل و زیان آن مصون داشته یا به حداقل برسانیم بلکه امکان بهره گیری از این رخداد طبیعی را به صورت یک فرصت فراهم کنیم. باتوجه به اینکه رویداد سیل خود ناشی از عوامل متعدد طبیعی و غیرطبیعی است، می توان با اعمال اقدامات مدیریتی و فنی، احتمال بروز سیلاب و به خصوص خسارات و اثرات نامطلوب آن را کاهش داد.مدیریت جامع مهار و کاهش خسارات سیل، مجموعه ای از اقدامات ساز های و غیرسازه ای و یا تلفیقی از آن ها است که برای جلوگیری و یا کاهش ایجاد سیلاب در حوضه ها، جلوگیری و یا کاهش بروز طغیان رودخانه ها و مسیل ها و به خصوص کاهش تلفات و خسارات ناشی از سیلاب انجام می گیرد. دو روش عمده مدیریت سیلاب یا کاهش خسارات سیل عبارتند از:
-روش سازه ای
-روش غیرسازه ای یا مدیریتی
روش های سازه ای یا ساختاری عبارتند از:
الف - سازه هایی که براساس کاهش اوج سیلاب و تقلیل خسارت عمل می کند و شامل: احداث سدهای مخزنی، انحراف جریان و حفاظت خاک است.
ب - سازه هایی که براساس عدم کاهش اوج سیلاب و تقلیل خسارت عمل می کند که شامل: احداث خاکریزه ها، دیواره های سیل گیر، بهبود وضعیت موجود است.
