بخشی از مقاله
چکیده
شهرها مهم ترین نمود سکونت آدمی هستند. در حال حاضر شهرها کمتر از 1 درصد کره زمین را تشکیل می دهند، اما بیش از 40 درصد از جمعیت را در خود جای داده اند. اکثر شهرهای دنیا در محل های با ریسک بالا احداث شده اند بطوریکه وقوع سوانح - مخصوصا زلزله - آنها را به شدت تهدید می کند. وقوع زلزله باعث تخریب گسترده شهرها، آسیب دیدن شریانهای حیاتی، مسدود شدن شبکه معابر شده و گاه تلفات بیشماری به دنبال دارد. مهمترین نیاز سانحه دیدگان تخلیه اضطراری مناطق سانحه دیده و دریافت خدمات امدادی در کمترین زمان ممکن می باشد. حال اینکه به موازات وقوع زلزله از یک سو تقاضا برای استفاده از شبکه معابر افزایش یافته و از سوی دیگر اغلب ظرفیت شبکه معابر کاهش یافته و دسترسی به مناطق سانحه دیده سخت می گردد.
از آنجایی که شیکه معابر حلقه واسطه بین تمامی کاربری های موجود در شهرها می باشد، لذا با آسیب دیدن شبکه راه ها، عملا سایر بخش ها و کاربری های موجود در شهر عملکرد مفید خود را از دست می دهند. همه اینها در حالی است که تا کنون در ایران به بررسی وضعیت شبکه راه ها به هنگام بروز زلزله توجه شایسته ای نشده است. لذا با توجه به اهمیت موضوع در این مقاله به بررسی آسیب پذیری شبکه معابر پرداخته شده و عملکرد آن به هنگام بروز زلزله تشریح می گردد. در نهایت نیز راهکارهایی برای بهبود سطح عملکرد راه ها به هنگام بروز زلزله از دیدگاه مدیریت بحران ارائه شده است.
-1 مقدمه
حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت، همواره به عنوان عوامل مختل کننده در روند توسعه جوامع مطرح بوده است. با توجه به تاثیر پیامدهای اینگونه بحران ها و حوادث، مدیریت بحران به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای توسعه پایدار، سهم بسیار بزرگی را در مدیریت بهینه شهرها - مخصوصا هنگام بروز سوانح - داشته است. کشور ایران با توجه به شرایط ویژه جغرافیایی از نظر زمین شناسی، قرار گیری در مسیر کمربند کوه زایی آلپ - هیمالیا و برخورداری از اقلیم متغیر، یکی از کشورهای حادثه خیز دنیا می باشد؛ بطوریکه در سالهای اخیر به طور متوسط در هر پنج سال یک زمین لرزه با صدمات جانی و مالی بسیار زیاد در نقطه ای از کشور رخ داده است]حسینی، .[1387 وقوع سوانح و حوادث - مخصوصا زلزله - ، در مناطق مسکونی و شهری باعث تخریب انواع سازه ها، ساختمان ها، پل ها و تونل ها می شود. به دلیل تحمیل محدودیت های فراوان بر شریان حیاتی راه بر اثر خرابی های بوجود آمده پس از وقوع زلزله، معابر و جاده ها مسدود می شوند.
انسداد معابر عملیات امداد و نجات را بسیار مختل می سازد. در نتیجه فرآیند تخلیه منطقه سانحه دیده بسیار مختل خواهد شد. به دلیل احتمال بروز سوانح ثانویه از یک سو، خرابی و مسدود شدن راه های ارتباطی از سوی دیگر، میزان تلفات و خسارات بیشتر می گردد. در زمان وقوع زلزله، عملیات امداد و نجات و انتقال افراد آسیب دیده در کمترین زمان و کوتاهترین فاصله با ایمنی و امنیت بالا به مکان های ایمن و محل های اسکان اضطراری، مهم ترین و کلیدی ترین فعالیت ها می باشد. این امر نیز برای عملیاتی شدن نیازمند شبکه ای از راه ها می باشد که از تاب آوری بالا به هنگام بروز زلزله برخوردار بوده و در فاز پیش از بروز زلزله شناسایی شده و اقدامات لازم در راستای بهینه سازی آنها صورت گیرد.
با وجود 72 هزار هکتار بافت فرسوده شهری در کشور که 11/2 درصد از جمعیت شهری کشور در این مناطق سکونت دارند]سایت شبکه اطلاع رسانی ساختمان ایران،[1390 و آسیب پذیری گسترده آنها از یک سو و سانحه خیز بودن کشور ایران از سوی دیگر، تعیین مسیرهای بهینه جهت تخلیه اضطراری بر مبنای شاخص های استاندارد و بین المللی پذیرقته شده از ملزومات مدیریت بهینه شهری می باشد.
با تعیین و معرفی شبکه معابر بهینه برای امداد و نجات، می توان به سرعت منطقه سانحه دیده را تخلیه کرد. درنتیجه روند امداد و نجات در این مناطق را سرعت بخشیده و مدیریت بحران را بهینه ساخت. لذا از مهم ترین اقداماتی که در مدیریت شهری باید انجام شود، ارزیابی تمامی معابر درون شهری از دیدگاه های مختلف و شناسایی شبکه معابر ایمن در فاز پیش از بروز زلزله، برای بهینه ساختن روند امداد و نجات و در نتیجه پیشگیری از بروز تلفات و کاهش خسارات می باشد.
-2 مطالعات گذشته
طی ده های اخیر مطالعات پراکنده ای در ارتباط با آثار زلزله بر حمل ونقل و شبکه راه ها صورت گرفته است که شامل پیش از وقوع زلزله و پس از وقوع زلزله می باشد؛ مطالعات مربوط به فاز پیش از بروز زلزله بیشتر رویکرد پیشگیرانه و آمادگی در مقابله بروز زلزله دارد.[Malik. 2000] مطالعات مربوط به فاز بعد از بروز زلزله بر روی شبکه معابر بیشتر شامل ارزیابی و محاسبه سریع خسارات ناشی از زلزله می باشد.[Park, etal., 2001]
کمپوس1و همکاران - - 2000، با بررسی محیط های شهری به هنگام بروز سوانح، یک روش ابتکاری برای شناسایی تعداد مشخص مسیرهای مستقل بهینه جهت تخلیه نواحی تحت بحران ارائه داده اند.[Camps, de Silva, and Netto, 2000] چن - 2001 - 2، در مطالعه خود یک روش شبیه سازی ارائه نموده و تحت ساختارهای مختلف، شبکه جاده ای را بررسی و تحلیل نموده است.[Chen, 2001] کوا3 و جانسن - 2002 - 4، با ارائه یک روش شبیه سازی دینامیکی به بررسی شبکه راه های مناطق داخل شهری به هنگام بروز آتش سوزی، پرداخته است.
[Cova, Johnson, 2002] یئومینگ5، چن و خائو دئون - 2008 - 6، به ارائه مدل برای تخلیه اضطراری فقط بر مبنای ترافیک در جاده های درون شهری پرداخته اند و ذکر کرده اند که طرح تخلیه اضطراری علمی و موثر، نقش مهمی در بهبود توانایی واکنش سیستم حمل و نقل شهری داشته و باعث کمتر شدن زمان واکنش برای نجات سانحه دیدگان می شود.[CHEN Yueming, XIAO Deyun. 2008] امیدوار7 و همکاران - - 2012، شبکه راه های درون شهری را از مهم ترین عوامل تاثیر گذار بر نحوه مدیریت بحران در محیط های شهری به هنگام بروز سوانح دانسته و بیان نموده اند که تقاضا برای استفاده از شبکه راه های موجود به موازات بروز بحران به بیشینه حد خود می رسد.
در صورتی که شبکه راه از تاب آوری لازم برخوردار نباشد به دلیل عدم امکان دسترسی بهینه به خارج از منطقه سانحه دیده میزان تلفات و خسارات وارده به شدت افزایش خواهد یافت.[Omidvar, etal. 2012] در ایران نیز گیوه چی - - 1385، با ضروری دانستن بررسی عملکرد شریان حیاتی جاده های درون شهری در مقابل بروز زلزله، بیان می دارد که شبکه ئ حمل و نقل در بین تاسیسات شهری از جایگاه ممتازی برخوردار می باشد، لذا ضروری است عملکرد این شبکه در شرایط غیر معمول مورد بررسی قرار گیرد.
]گیوه چی، .[1385 گنجه ای و همکاران - - 1391، با بیان این نکته که وقوع سوانح مختلف - مخصوصا زلزله - اکثر نقاط ایران را تهدید می کند؛ اهمیت بررسی اثرات زلزله در کلانشهرهایی مانند تهران را به دلیل تراکم بیش از حد جمعیت، وجود تاسیسات زیر بنایی و حیاتی، وجود بافت های فرسوده و ... بیشتر از سایر نقاط ایران دانسته اند. نویسندگان بیان داشته اند که وقوع سوانح باعث تلفات، خسارات و حجم انبوهی از آوار از یک سو و خرابی و عدم سرویس دهی مناسب راه های ارتباطی درون شهری از سوی دیگر می شود.
این مساله، دسترسی به مناطق سانحه دیده را مشکل می سازد. برای ارائه خدمات به سانحه دیدگان در مناطق مختلف شهری راه های بهینه دسترسی که قدرت ارائه خدمات مناسب در مواقع اضطراری را داشته باشد، شناسایی شده و برنامه ریزی های لازم برای حفظ و ارتقای امنیت و ایمنی آنها صورت گیرد]گنجه ای و همکاران، .[1391 همانطور که در این بخش آمد، از دیرباز مساله مسیریابی به عنوان یکی از مسائلی بوده است که برای بشر اهمیت داشته است.
امروزه با گسترش راه ها و ایجاد روش های مختلف حمل و نقل این مساله پیچیده تر از گذشته گردیده است. بر همین اساس پژوهشگران همواره به دنبال یافتن بهترین راه حل برای این مساله بوده اند که بتواند با توجه به ویژگی های مسئله و پارامترهایی که این مساله دارد، جواب مناسب را برای آن پیدا کنند. اما در این میان با توجه به ماهیت زلزله، کمتر به موضوع شبکه معابر و تاثیر آن در کاهش مخاطرات ناشی از زلزله پرداخته شده است. این در حالی است که با توجه به سانحه خیز بودن کشور ایران و وجود انواع بافت های فرسوده و آسیب پذیر لزوم توجه به این امر بیش از پیش ملموس می باشد.
-3شهر
شهرها مهمترین جایگاه اسکان آدمی می باشند. نخستین گام در شناخت روشهای پشگیری و کاهش اثر پذیری از سوانح شهری شناخت شهر، بافت های شهری و ویژگیهای آن می باشد. تعریف جامعی از شهر که بتواند شامل کلیه شهرهای جهان باشد مشکل است، چرا که شهرها به سیستم های اقتصادی و اجتماعی همسان وابسته نبوده و نکات مشترکی بین آنها وجود ندارد اما در حالت کلی می توان گفت که شهر زیست گاهی است انسان ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص که تمرکز جمعیتی نسبتا پایداری را در درون خود جای می دهد، فضاهای ویژه بر اساس تخصص های حرفه ای به وجود می آورد.
تفکیکی کما بیش مشخص بین بافت های مسکونی و کاری ایجاد می کند و فرهنگی خاص را به مثابه حاصلی از روابط درونی خویش پدید می آورد که در درون خود خرده فرهنگ های بیشماری را حمل می کند پس شهر را می توان مرکز خدمات رسانی به منطقه تحت نفوذ خود دانست که از طریق آن شبکه ای از وابستگی بین سکونت گاه های انسانی در سطوح ناحیه ای و ملی بوجود می آید.
-1-3 راه های درون شهری
در بلایا و حوادثی که با آسیبهای گسترده همراه است، شبکه راهها دارای ارزش فوق العاده ای در عملیات امداد و نجات و کاهش خسارات ناشی از زلزله می باشند.
