بخشی از مقاله
خلاصه
کشور ما باتوجه به قرار گرفتن در مسیر کمربند کوهزایی آلپ- هیمالیا و برخورداری از اقلیم متغیر و ناپایداری های موقت و موسمی در طول تاریخ، بلایای طبیعی به خصوص سیل و زلزله را در اغلب نقاط خود تجربه کرده است. بطوریکه کشور ما یکی از ده نقطه بلاخیز دنیا محسوب می شود. استقرار کشور ایران در کمربند جهانی زلزله و وجود نقاط جمعیتی متراکم و پراکنش جغرافیایی جمعیت روستایی در عرصه های حادثه خیز، ایران را به کشوریشدیداً آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل نموده است ساخت و سازهای بی رویه شهری، مهاجرت روستائیان به شهرها، فرسایش خاک، چرای بی رویه دام در مراتع در نقاط روستایی، فقدان امکانات، زیرساخت ها، تجهیزات و ابزارهای لازم برای مقابله با انوع حوادث و سوانح مترقبه و غیرمترقبه ضرورت توجه به کنترل و مدیریت بحران در نقاط روستایی را دو چندان کرده است.
افزون بر دو سانحه عمده و ویرانگر - زلزله و سیل - خشکسالی، آتش سوزی های وسیع، طوفان، بیابان زایی و انواع بحران های غیرطبیعی در مناطق روستایی نیز هر ساله در بخشی از مناطق روستایی حادث می شود. که ضمن ایجاد خلل در زندگی روستائیان، روند برنامه ریزی و تحقق برنامه های توسعه را دچار کندی و مشکل می نماید. از این رو ضروری است که دولت، دستگاه ها و سازمان های منطقه ای و محلی برای پیشگیری و جلوگیری از بروز و گسترش دامنه این حوادث تمهیداتی بیندیشد.با اینکه شدت و وسعت برخی از بحران، بویژه زلزله و طوفان های سهمگین و سیل های مخرب به حدی است که خارج از کنترل انسان است. لیکن، با بهره گیری از دانش، عقل و برنامه ریزی و بویژه با اتکا به دانش مدیریت بحران می توان، خسارت های احتمالی را به حداقل ممکن رساند..
کلمات کلیدی: کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا، بلایای طبیعی، جمعیت روستایی، مدیریت بحران
مقدمه
مخاطرات طبیعی
یک پدیده طبیعی که در مجاورت سکونتگاه های انسانی و به شکل یک تهدید برای مردم، ساختارها یا سرمایه های اقتصادی روی می دهد و ممکن است منجر به بحران شود. مخاطرات طبیعی به دلیل شرایط و فرآیندهای یبولوژیکی، زمین ساختی، زمین لرزه ای یا هواشناسی در محیط طبیعی به وجود می آیند - بدری،. - 1384
بلایای طبیعی
بلایای طبیعی عملی از طبیعت است با چنان شدتی که وضعی فاجعه انگیز ایجاد می کند و در این وضع شیرازه زندگی ناگهان گسیخته می شود و مردم دچار رنج و درماندگی می شوند و در نتیجه به غذا، پوشاک، سرپناه و مراقبت های پزشکی وپرستاری و سایر ضرورت های زندگی و به محافظت در مقابل عوامل و شرایط نامساعد محیط محتاج می گردند - عصار و قدیم،. - 1373
بحران
اختلال جدی در کارکرد یک جامعه که خسارت های انسانی، مادی و زیست محیطی گسترد های را سبب می شود به گونه که فراتر از توانایی جامعه آسیب دیده است تا بتواندصرفاً با استفاده از منابع داخلی خود از عهده این خسارت ها بربیاید و آن را تحمل کند. همچنین گاهی اصطلاح بحران برای توصیف یک وضعیت ناگهانی دهشتناک - مثل زلزله یا سیل - که طی آن الگوهای معمول زندگی - یا اکوسیستم - منهدم می شوند و مداخلات فوق العاده و اضطراری برای نجات و حفظ حیات انسانی و یا محیط زیست الزامی می گردد - بدری،. - 1384 در کل می توان چنین گفت:حوادثی که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می آید و خسارتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق العاده دارد، بحران نامیده می شود - شکیب و مقدسی، . - 1385
مدیریت بحران
اصطلاحی که تمامی جنبه های برنامه ریزی برای بحران و مرتبط با بحران مشتمل بر فعالیت های قبل و بعد از بحران را دربر می گیرد. همچنین این اصطلاح به مدیریت هر دو جانبه مخاطرات و پیامدهای بحران نیز می پردازد - بدری،. - 1384مدیریت بحران داری چهار رکن اصلی شامل کاهش خسارت ها، آمادگی، واکنش و بازسازی و عادی سازی است. مدیریت بحران در واقع عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم کردن تهمیدات و تدارکات لازم برای رویارویی با بحران و یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن - آهنچی، . - 1376
پیامدهای بحران و مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی در مناطق روستایی
تجزیه و تحلیل اثرات ناشی از بحران های مختلف باتوجه به شرایط محلی، دارای اهمیت بسیاری زیادی برای مدیران مسئول بحران می باشد چرا که در چنین بررسی هایی است که می توان بسیاری از نیازهای لازم و ضروری که در موقع بروز بحران مطرح می شوند را از قبل مورد شناسائی قرار داده و تشریح نمود.این امر بخصوص در رابطه با پیش بینی اقدامات اساسی مورد نیاز در بخش های و » امدادرسانی « و » بهبودی « از سیکل مدیریت بحران دارای اهمیت بسزایی می باشد. نقش فزاینده و تعیین کننده دهیاری ها به عنوان یکی از مدیران محلی در همینجا قابل تأمل است.بحران باتوجه به نوع خاص خود دارای اثرات مختلفی می باشند ولیکن در مجموع اثرات عمومی کلیه بحران به صورت زیر طبقه بندی می شود:
- فوت
-آسیب دیدگی
-خسارت و نابودی مواد و محصولات غذائی
-قطع جریان تولید
-قطع روند عادی زندگی
-نابودی وضعیت معیشتی
-قطع روند عادی ارائه سرویس های ضروری
- خسارت دیدن تأسیسات زیربنائی و سیستم های دولتی
-خسارات اقتصادی در سطح ملی
-اثرات ثانویه روانی و اجتماعی
از بین رفتن دارایی های روستائیان
دارایی و مایملک روستاییانعمدتاً شامل کلیه عواملی است که در فرآیند فعالیت های تولیدی آنان نقش دارند. زمین های زراعی، اراضی غیرزراعی واقع در مناطق کشاورزی، مسکونی، تجاری و صنعتی، ساختمان و ابنیه اعم از مسکونی، تجاری و صنعتی- تولیدی - مانند کارگاه ها، گاوداری ها، مرغداری ها، اصطبل و ... - ، ماشین آلات کشاورزی، بناها و طرح های عمرانی، محصولات کشاورزی که در یکی از مراحل تولید - کاشت، داشت، برداشت - قرار دارند و همچنین محصولات زراعی و باغی موجود در انبارها و سیلوها، از آن جمله اند.باتوجه به گستردگی خطراتی که محیط روستا را تهدید می کنند، هریک از انواع دارایی های روستاییان، با انواع گوناگونی از مخاطرات روبرو هستند. گاهی اوقات خسارت های مالی؛ شدت و دامنه خسارت ناشی از وقوع زلزله های شدید، رانش زمین، طوفان های عظیم و سیل های مکرر به حدی است که مصیبت عمومی برای مردم یک روستا یا منطقه روستایی را به دنبال دارد. جبران چنین خسارت هایی بسیار دشوار بوده و علاوه بر لزوم دریافت کمک های بیرونی، نیازمند سال ها تلاش خود روستاییان است.
زیان های انسانی
ایجاد صدمات روحی و جسمی؛ از دست دادن عزیزان، نقص عضو و مواردی از این دست، لطمات جدی بر جامعه روستایی وارد می کند که گاهی برای رهایی از اضطراب روحی و روانی ناشی از یادآوری خاطرات تلخ، منجر به مهاجرت دست جمعی افراد از محل سکونت اولیه می شود.
از بین رفتن نظم روستایی
بروز اختلال جدی در زندگی عادی؛ کهنهایتاً به کاهش کارآیی و آمادگی روستاییان آسیب دیده برای تلاش و پیشرفت می انجامد - شیرزاد،. - 1384در واقع با بروز بحران در روستاها زندگی روزمره روستاییان دچار اغتشاش آسیب میشود و جامعه روستایی را جهت تأمین نیازهای اساسی خود با مشکل مواجه خواهد کرد.
زلزله
زلزله به تکان خوردن زمین گفته می شود که به طور معمول به دلیل فشار وارد به زمین، موجب گسیختگی زمین می شود. این گسیختگی ممکن است از چند میلیمتر تا ده ها متر نوسان داشته باشد. انرژی آزاده شده از سنگ های گسیخته به صورت امواج خارج و گاه به صورت زلزله احساس می شود. محل گسیخته شدن سنگ ها در واقع کانون زلزله است.کانون های زلزله در هر جایی از سطح زمینتقریباً، تا عمق 700 متری می تواند شکل بگیرد. با وجود این، عمق کانون بیش از 75 درصد زلزله ها کمتر از 60 کیلومتر است. در این اعماق، کانون زلزله های کم عمق و نقطه بالای کانون زلزله را مرکز سطحی زمین لرزه مینامند. خسارتمعمولاً و نه همیشه نزدیک مرکز سطحی زمین لرزه بسیار شدید است. سهمگین ترین زلزله ها به طور معمول در محل گسیختگی زمین و با فشارهای تکتونیکی در حواشی صفحه های فعال پیش می آید و زلزله های کوچکتر با مشارکت فوران آتشفشانی ایجاد می شود - خالدی،. - 1380 زمین لرزه علاوه بر اثرات مستقیم و
