بخشی از مقاله
چکیده :
در نظام اقتصاد جهان، شهرنشینی نیز همگام با رشد جمعیت، بطور روزافزونی در حال گسترش است، مهمترین پدیده ناشی از گسترش بی رویه شهرها، حاشیه نشینی یا اسکان غیر رسمی است. مناطق حاشیه نشین به دلیل ساخت و ساز نامناسب و غیراصولی همواره در معرض آسیبهای ناشی از بلایای طبیعی قرار دارند. امروزه در شهرها مسائل و معضلات حاشیه نشینی به همراه مخاطرات طبیعی از جمله چالشهای جدی فراروی برنامه ریزان شهری، جهت دستیابی آنان به توسعه پایدار شهری محسوب می شود.
این مقاله با روش توصیفی و کار کتابخانه ای درصدد است که علل بوجود آمدن حاشیه نشینی و دلایل شدت یابی و تسریع مخاطرات طبیعی در این مناطق همچنین رابطه این دو پدیده با توسعه پایدار شهری، مورد بررسی قرار دهد . نتایج حاصل از پژوهش بیانگر ضرورت توجه به مناطق حاشیه نشین ، برنامه ریزی های منسجم و عقلایی را در سطوح ملی و بخصوص منطقه ای و محلی ، سرمایه گذاریهای زیر بنایی جهت شناسایی مناطق خطر و اصلاح و مقاوم سازی ابنیه و اماکن از سوی بخش دولتی با مشارکت مردم، افزایش خسارات سوانح طبیعی بویژه در مناطق فقیر نشین و نیز ضرورت مداخله هر چه بیشتر دولت در بازار زمین و املاک است .
مقدمه
معمولا حاشیه نشینان را کسانی می دانند که در شهرها زندگی می کنند ولی به دلایلی نتوانسته اند جذب نظام اقتصادی- اجتماعی شهرگردیده و به عنوان یک شهروند از امکانات و خدمات شهری بهره مند شوند، با وجود اینکه در مرکز یا حاشیه شهرها جای دارند، غالبا فرهنگ روستایی را همچنان حفظ نموده اند، ولی خود را شهری می دانند و به علت عدم برخورداری از سرمایه و مهارت فنی و حرفه ای برای اشتغال در اقتصاد شهری، اکثرا در فعالیتهایی درگیرند که در بازارکار شهر، غیر مولد تلقی می شوند ساکنان این نواحی بنا به دلایل مختلف در معرض خطر بلایای طبیعی هستند، و در این وضع شیرازه زندگی ناگهان گسیخته می شود و مردم دچار درماندگی می شوند، در نتیجه به سرپناه و مراقبتهای پزشکی و سایر ضرورتهای زندگی و به محافظت در مقابل عوامل و شرایط نامساعد محیط محتاج می گردند - سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور،توسعه ای که نیازهای زمان حال را تامین کند، بدون آنکه توانایی نسلهای آتی در پاسخگویی به نیازهایشان را به خطر اندازد، توسعه پایدار گویند.
توسعه پایدار وضعیت هماهنگ و ثابتی بشمار نمی آید، بلکه فرایند متحول است که در قالب آن، استفاده از منابع، مسیر سرمایه گذاریها، جهت گیری توسعه فناوری و تغییرات نهادی با نیازهای آتی و نیازهای کنونی سازگاری پیدا می کند - سعیدی، بیتا، ص . - 283 مناطق حاشیه نشین به دلیل مشکلات عدیده ای که به لحاظ ساخت و سازهای نامتعارف و غیرمقاوم دارد، همچنین شرایط نازل زیست- محیطی، مصالح کم دوام، زهکشی نامناسب و ... در صورت بروز بحران و بلایای طبیعی کل جامعه را دچار بحران نموده و در روند سیر جامعه به سوی توسعه پایدار خلل وارد می کند.
بیان مساله
حاشیه نشینان با توجه به وضعیت نامناسب مالی و عدم حمایت از طرف دولتها، جهت ایجاد و توسعه ساخت و سازهای اصولی و مقاوم و برنامه ریزی شده، معمولا منازل سکونتگاهی خود را بر روی مناطقی که پتانسیل لازم را برای وقوع انواع سوانح و بلایا دارا می باشد می سازند، و همیشه در معرض تهدید و بروز این فجایع و بلایای طبیعی هستند. با توجه به اینکه هیچ نقطه ای از این کره خاکی مصون از حوادث غیرمترقبه نیست، بنابراین هرچه تراکم جمعیت جهان افزایش می یابد، قدرت تخریب و میزان خسارات ناشی از وقوع این حوادث نیز افزایش می یابد، و به نسبت مازاد تراکم جمعیت، میزان آسیب پذیری شهرها در مقابل بلایای طبیعی افزایش یافته و اهمیت و حساسیت مدیریت بحران در رویارویی با بحران و کاهش اثرات آن هر چه بیشتر احساس می گردد.
- توماس ای. درابک و جرالد جی. هواتمر، 1383، ص ک - . بی توجهی به مناطق حاشیه ای و نبود نظارت بر ساخت و سازهای اطراف شهرها و شکل گیری و گسترش این ساخت و سازها در مناطق سیل خیز و مسیر طغیانی رودخانه ها از یک سو ، و از سوی دیگر پایین بودن سطح درآمد، استفاده از مصالح بی دوام و کم دوام و عدم استحکام بنا سبب آسیب پذیری جدی در مقابل زلزله و نیز بالارفتن مخاطرات محیطی در این مناطق شده است.
- پاهکیده، 1388 ، ص - 158 مناطق روستایی که تحت تاثیر گسترش انفجار گونه و لجام گسیخته شهرها قرار میگیرند و یا به اصطلاح بلعیده میشوند کمتر مورد توجه قرارگرفته و حتی در مواردی که نگاهها به آن معطوف میگردد با ضعفهایی همچون : ضعف طرحهای مصوب شهری و روستایی ، عملکرد ضعیف مدیران شهری ، ضعف قوانین و مقررات و عدم اجرای صحیح آن و یا برخوردهای عاطفی مواجه هستیم که نتیجه آن تداوم توسعه بیرویه و بیبرنامه و گسترش مناطق حاشیه نشین است . - پاهکیده ، مرادی،1388ص - 3 با توجه به اهمیت موضوع و نقش بسیار کلیدی جوامع انسانی در مهیا نمودن ابزار توسعه پایدار، لازم است ماهیت پدیده حاشیه نشینی و ابعاد مختلف اقتصادی- اجتماعی، کالبدی و سیاسی آن، همچنین تاثیر آن در توسعه پایدار، مورد مطالعه قرار گیرند و تدابیر موثر جهت کاستن از شدت خسارات اتخاذ گردد.
تاریخچه حاشیه نشینی
پدیده حاشیه نشینی در معنای امروزی خود، با پدید آمدن سرمایه داری و پیدایش شهرنشینی و افزایش مهاجرتهای روستا - شهری، نخست در دل جهان سرمایه داری و سپس در کشورهای توسعه نیافته رشد و گسترش یافته است - ربانی و دیگران، 1388، ص. - 94 تقریبا یک میلیارد نفر از جمعیت نقاط شهری جهان در محله های فرودست شهری سکونت دارند و اکثر این جمعیت نیز متعلق به کشورهای درحال توسعه است.
افزون بر این،کانون جغرافیایی فقر جهانی در حال حرکت به سوی شهرها بزرگ است، فرایندی که اکنون به عنوان »شهری شدن فقر« از آن نام برده می شود - دهقانی، حق پناه، 1388، ص. - 36 حبیبی، ریشه اسکان غیر رسمی در ایران را به سالهای 1340 نسبت می دهد و معتقد است که در این سالها برای نخستین بار، با آثار و تحقیقاتی مواجه می شویم که مساله جمعیت و جوامع حاشیه نشین در آنها مورد بحث واقع می شود - احد نژاد و دیگران، 2007، ص. - 3 رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری که در نظام اقتصادی روستایی ایران در بعد از سالهای 1345پدید آمد، سبب شد تا شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ به عنوان مقصد مهاجرتهای مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرتهای وسیعی گردند - پورآقایی، 1383، ص. - 46
علل شکل گیری حاشیه نشینی
در زمینه حاشیه نشینی در مناطق مختلف حاشیه نشین ایران برخی ویژگیهای آن از قبیل : ساخت و ساز نامناسب، فقر فرهنگی، اقتصادی، بیکاری، اشتغال کاذب، عدم دسترسی به امکانات رفاهی، بهداشتی و آموزشی، افزایش جرم، جنایت، مصرف بیش از حد مواد مخدر در مقایسه با سایر مناطق شهری، قومیت گرایی، ازدحام بیش از حد جمعیت - ربانی و دیگران، 1388 ، ص - 94 را می توان نام برد. عناصر تشکیل دهنده حاشیه نشینی را در دو مسئله زیر می توان خلاصه کرد:
.1شرایط نامطلوب زندگی اقتصادی و اجتماعی حاشیه نشینان شهری؛
.2مهاجرت روستاییان به شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ بر اثر شرایط نامناسب فعالیتهای اقتصادی و زندگی اجتماعی در روستاها - حاج یوسفی، 1381، ص . - 13 فقر شهری و شرایط بد زندگی برای هزاران نفر از سکنه حاشیه نشین شهرها که از حقوق اولیه انسانی محرومند، نیازمند تلاش جدی اقشار مختلف جامعه، مسئولان دولتی و غیر دولتی، برنامه ریزان و صاحب نظران مسائل شهری است - پورآقایی، 1383، ص ظ - . برنامه ریزی به مثابه فعالیتی عمومی است که در جهت رسیدن به هدف یا هدفهایی، اجزای آن با یکدیگر فعالیتی منظم و هماهنگی را دنبال می کند. آنچه در این میان نباید فراموش شود، کار برنامه ریزی و چگونگی انجام آن است. - حسین زاده دلیر، 1386، ص. - 5
