بخشی از مقاله
مقدمه:
شایعه به دلیل پیوند با انسان پدیده ای اجتماعی است که در تمام جوامع انسانی متداول است و تصور جامعه بدون وجود شایعه امری محال به نظر می رسد. این پدیده بیشتر در گفت و شنودهای دوستانه آشکار می شود . ابزار ارتباطی شایعه در مجموع کلام است، اگرچه ابزارهای دیگر ارتباطی از جمله ارتباط جمعی نیز گهگاه در کار ایجاد شایع دخالت دارند.محتوای شایعه نیز گاه ساختگی و غیر واقعی است و زمانی نیز می تواند نشانگر بخشی از واقعیت های اجتماعی باشد که انسانها بدون پی کاوی در صحت و سقم ریشه های آن در انتشار شایعه دخالت عمده ای دارند.اگر شایعه همیشه نادرست باشد چرا همیشه باید درباره وقوع آنها نگران بود. در حقیقت، شایعه ها مزاحم هستند زیرا ممکن است حقیقت داشته باشند، از طرف دیگر شایعه یکی از ابزارهای پنهان تبلیغ و نوع ارتباطات غیر رسمی است که در شکل گیری افکار عمومی نقش تعیین کننده دارد.در این مقاله به ترتیب به: -1 مفهوم شایعه و ویژگی های آن، -2 چگونگی پیدایی و تولد شایعه، -3 چگونگی انتشار و توزیع شایعه پرداخته شده است.
-1 مفهوم شایعه و ویژگی های آن:
شایعه بیان نگرانی ها، اضطراب های بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است. شایعه در ردیف پیام هایی است که برای تحریک هیجانی، ترس را فریاد می کشد. شایعه کسی را قانع نمی کند، چیزی را به زبان می آورد که عموم حاضرند آن را باور کنند و به آسانی به میان اخبار می خزد.حسن شایع این است که همگان می دانند چه چیزی می گویند ولی مسئول آن گفته نیستند و احتیاجی هم به اثبات ندارند. شایعه کم هزینه و فراگیر است.در واقع شایعه قدیمی ترین رسانه گروهی است که از ابتدای حیات بشر وجود داشته و دانشی است در اختیار نقد کننده خبر، خبری که در مباحث گروهی می چرخد و دستکاری می شود.
شایع از دیدگاه روانشناسی در ارتباطات میان فردی جای دارد، در واقع در این فرآیند یک نفر می خواهد روی طرف مقابل تأثیر بگذارد و سرانجام مثل یک ویروس ارتباطی در ارتباطات سرایت می کند.شایعه جانشینی است برای خبر و در حقیقت شایعه خبری است که در مجراهای نهادی نمو و یا ظهور پیدا نکرده و تقاضای مردم از آن همچنان ارضاء نشده است.شایعات گرچه با شواهد پشتیبانی نمی شود با این حال گسترش می یابد چون مردمی که آن را می شنوند بازگو می کنند و از این طریق آن را رواج می دهند. در نگاه نخست به نظر می رسد که مردم نباید خبری ناموثق درباره موضوعی مهم را ترویج دهند، پاسخ در این نکته نهفته است که موضوع برای فردی که آن را تکرار می کند نهان است، فرد فقط وقتی شایعه را تکرار می کند که بعضی از نیازهای او بدین وسیله برآورده شود.
شایعه ای که از یک سوءظن یا نفرت پشتیبانی می کند و یا بیانگر ترس و امید است تکرار می شود و به وسیله هیجانات فرد بازگو کننده تقویت خواهد شد، بنابراین هنگامی که شایعه به سرعت در سطح گسترده ای منتشر می شود بدان معناست که در میان مردمی که آن را تکرار می کنند نفرت، ترس و یا امید گسترش یافته است.از این رو می توان نتیجه گرفت حتی مردمی که به شایعه اعتقادی ندارند آن را بازگو می کنند زیرا به این وسیلهامکانی برای بروز هیجانات خود - که در غیر اینصورت باید سرکوب شود - پیدا می کنند.شایعه انواع متعددی دارد که از نظر سبب و اثر با یکدیگر تفاوت دارند، در کل 6 نوع شایعه قابل شناسایی است. اساساً نوع شایعه بستگی به نکته ای دارد که شایعه برپایه آن قرار گرفته است. از یک سو بسیاری از شایعه ها در پی حادثه ای که معنای آن نا مشخص یا مبهم است پدید می آید. برای مثال: اگر 11 سرباز از قرارگاه مفقود شوندموضوع قطعاً موجب بروز شایعه هایی می شود مخصوصاً اگر بررسی های رسمی به نتیجه ای نرسد.
نوع دوم شایعه آن است که از نکته ای جزیی یا علامتی آغاز می شود. نکته ای بسیار باریک که تا آن زمان مورد توجه قرار نگرفته است. برای مثال: در نزدیکی نیروگاههای هسته ای صرف به دنیاآمدن گوساله ای ناقص یا غیر عادی کافی است تا درباره نشت مواد رادیو اکتیو یا افزایش بیش از حد رادیو اکتیویته شایعه هایی به وجود آیند.نوع سوم شایعه را که محققان افسانه های جدید شهری نام نهاده اند داستانهایی است که مرتباً اینجا و آنجا ظاهر می شوند بدون آنکه حقیقتی پشت آنها باشد، یعنی در حوزه ای که شایعه در آن در می گیرد کوچکترین حادثه ای که بتواند به گونه ای تفسیر شود تا موجب پخش شایعه گردد رخ نمی دهد.ممکن است هر سه نوع شایعه فوق الذکر به صورت خودجوش پدید آید که در اینصورت انعکاسی از روندهای اجتماعی گروه مربوطه است اما ممکن است بر اثر ایجاد انگیزه و به عمد پدید آید و قصد از آن اطلاع رسانی غلط و گمراهی مردم یا تلاش برای ایجاد جنجال یا بسیاری اهداف دیگر باشد.بر اساس پژوهشهای انجام شده در شایعه ها از هر نوع که باشند دو فرآیند آشکار وجود دارند.
الف - فرآیند تعدیل: که معنای آن تحویل و تبدیل به جزئیات است.
ب - برجسته سازی: این امر در مواردی آشکار می شود که اگر جزئیات خاصی از بین برود بر روی جزئیات دیگر تأکید بیشتری به عمل می آید. در این مورد پژوهشهای میدانی و آزمایشگاهی نشان داده است که وقتی داستانی در محله ای یا شهری بصورت شایعه انتشار یافت در جریان انتقال خود از فردی به فرد دیگر دچار دگرگونی و تغییرات اساسی می شود و در پایان به شکلی بازگو می گردد که هیچ گونه شباهتی به اصل داستان نداشته است.در فرآیند برجسته سازی بخشی از محتوای داستان نسبت به بخش دیگر بزرگتر و مورد تأکید بیشتری قرار می گیرد.ما همواره در ذهنمان یک سری تصورات غالبی داریم به این معنا که ذهن ما از هر چیزی یک پیش تحریف و ساخته ذهنی دارد و شنیدن هر شایعه ای به بزرگ کردن و افزودن حجم این تصورات کمک می کند.
شایعه و افسانه
میان شایعه و افسانه شباهت های بسیار زیادی وجود دارد. زیرا هر دوی آنها واقعیت ها را واژگونه نشان می دهد. باورها، امیدها و آرزوهای گمشده مردم را جایگزین واقعیت ها می کند و به آن جنبه عقلانی می بخشند.با این تفاوت که شایعه در گذشته باقی نمی ماند. فاصله زمان و مکان را از بین می برد و آهنگ و ریتم جدیدی به خود می گیرد.ژودیت لازار در این مورد می گوید شایعه همه چیز را به روز می کند. رویداد همیشه امروزی است، طبیعی است که اشخاص بیشتر به اخبار و رخدادهای روز و یا آینده نزدیک علاقه نشان بدهند تا به اتقافات بی زمان وبی تاریخ یا مربوط به مکانها و به زمانهای دیگر. این تمایل همیشگی در به روز کردن تاریخ موجب می شود که طراوت همیشگی شایعه حفظ شود.به تدریج که از واقعه دور می شویم شایعه مانند هر چیز دیگر ارزش خود را از دست می دهد پس برای اینکه شایعه جریان پیدا کند باید همواره ارزش آن تجدید گردد. شایعه زمان گذشته را کوتاه می کند، رخدادهایی که در گذشته به شخصی نسبت داده شده به شخص دیگری که امروز زندگی می کند انتقال می یابد.ویژگیهای شایعه عبارتند از:
-1 منبع نا مشخص
-2 مخاطبان ناهمگون و پراکنده
-3 مجراهای انتقال غیر رسمی و گاهی اوقات رسمی نظیر مطبوعات
-4 شبکه های پخش ناپایدار و زود گذر
-5 سرعت شگفت انگیز
-6 محتوای تازه و به روز
-7 بده بستان جمعی
-8 هزینه اندک
-9 قابلیت پذیرش زیاد
-10 نا موثق ترین نوع خبر
-11 ابزاری برای مقابله با محرومیت
-12 قابلیت کنترل بسیار دشوار
-13 نوعی فرافکنی
-14 تولید ساده
